O’ZBEKISTONDA KORPORATIV BOSHQARUV

Ruslan Xolmatov
Toshkent davlat yuridik universiteti Fuqarolik huquqi kafedrasi o’qituvchisi

1. Kirish

O’zbekiston Markaziy Osiyodagi eng faol islohotlar olib borayotgan yurisdiktsiyalardan biriga aylandi. 2016-yildan buyon hukumat bozor liberallashuvi, ma’muriy to‘siqlarni qisqartirish, sud tizimini modernizatsiya qilish, shaffoflikni oshirish va sarmoya uchun yanada qulay muhit yaratishni ustuvor vazifa qilib belgilagan. Ushbu sa’y-harakatlar natijasida xorijiy kapital oqimi oshdi hamda bank sohasi, telekommunikatsiya, energetika, logistika, qishloq xo‘jaligi va ishlab chiqarish kabi tarmoqlarga investorlar qiziqishi kuchaydi.

Islohotlarning tezligi va ko‘lamidan kelib chiqib, korporativ boshqaruvning o‘zgarib borayotgan muhitini chuqur tushunish muhim ahamiyatga ega. Jiddiy yutuqlarga erishilgan bo‘lishiga qaramay, O‘zbekiston hanuz o‘tish iqtisodiyoti hisoblanadi. Ayniqsa, yaqinda qayta tashkil etilgan davlat korxonalari (SOE) va xususiy tashkilotlar o‘rtasida boshqaruv amaliyotlari sezilarli darajada farq qiladi. Shu sababli investorlar faqat qonunchilikka emas, balki bozor amaliyotining real holatiga ham e’tibor qaratishi zarur.

2. O‘zbekiston korporativ manzarasi: islohot va meros qolgan tuzilmalar o‘rtasida

O‘zbekiston korporativ sektori tarixan davlatning kuchli ishtiroki bilan shakllangan. Mamlakatdagi eng yirik korxonalar — tabiiy resurslar, transport, bank va kommunal xizmatlar sohalaridagi subyektlar — markazlashtirilgan boshqaruv asosida tashkil etilgan bo‘lib, unda tijoriy maqsadlar davlatning strategik manfaatlari bilan chambarchas bog‘langan. Bunday korxonalarda qarorlar ko‘pincha bozor tamoyillaridan ko‘ra ma’muriy mantiq asosida qabul qilingan.

O‘tgan yillardagi islohotlar dasturi aynan mana shu asosni o‘zgartirishga qaratilgan. Hukumat iqtisodiyotdagi davlat ishtirokini qisqartirish, boshqaruv tizimlarini soddalashtirish va xususiy sektor ishtirokini kengaytirishni maqsad qilgan. Strategik aktivlar sotuvini o‘z ichiga olgan ko‘p yillik xususiylashtirish dasturi ushbu jarayonning markaziy elementi hisoblanadi. Paralel ravishda, ko‘plab davlat korxonalari ichki qayta tuzilishdan o‘tib, boshqaruvni modernizatsiya qilish, moliyaviy intizomni mustahkamlash hamda xalqaro investorlar bilan hamkorlikka tayyorlanmoqda.

Xorijiy investorlar bu o‘zgarishlarga ijobiy munosabat bildirmoqda. Bozor endi erta kiruvchi investorlar uchun jozibador, tez o‘suvchi va yuqori islohot dinamikasiga ega hudud sifatida ko‘rilmoqda. Shu bilan birga, ko‘p tomonlama moliya institutlarining faoliyati ham kengayib, ular boshqaruv, shaffoflik va qonun ustuvorligi bo‘yicha amaliy yordam ko‘rsatmoqda.

3. Korporativ Boshqaruvning Huquqiy Asoslari

O‘zbekistonning korporativ boshqaruv tizimi aksiyadorlik jamiyatlari, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar va qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga soluvchi asosiy qonunlarga tayanadi. Ushbu qonunlar aksiyadorlar, boshqaruv organlari va kuzatuv kengashining huquq va majburiyatlarini belgilab beradi.

Aksiyadorlik jamiyatlari eng batafsil boshqaruv talablariga bo‘ysunadi. Ularda quyidagi organlar bo‘lishi shart:

•           Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi — kompaniyaning asosiy masalalarini tasdiqlaydi;

•           Kuzatuv kengashi — strategik boshqaruv va nazoratni amalga oshiradi;

•           Ijroiya organi — kundalik boshqaruvni amalga oshiradi.

Shuningdek, yillik audit, aksiyadorlar yig‘ilishi tartibi, axborotlarni oshkor etish va hisobot berish bo‘yicha majburiyatlar mavjud. Amaliyotda esa turli kompaniyalarda bu talablarning bajarilish darajasi sezilarli farq qiladi.

Keyingi yillardagi islohotlar:

            •           mustaqil kengash a’zolarini tayinlash,

            •           qo‘mitalar tashkil etish,

            •           ichki nazorat tizimlarini joriy qilish kabi holatlarni rag‘batlantirmoqda. Biroq malakali mustaqil direktorlar bozori hali rivojlanib bormoqda, ayniqsa sobiq davlat korxonalarida bu jarayon davom etmoqda.

Moliyaviy hisobot talablari ham kengaymoqda. Yirik kompaniyalar, ayniqsa xususiylashtirishga tayyorlanayotganlar, tobora ko‘proq IFRSga o‘tmoqda. Bu ijobiy hol bo‘lsa-da, axborot oshkor etish sifati kompaniyalar o‘rtasida notekis bo‘lib qolmoqda, shu bois mustaqil due diligence zarur.

4. Boshqaruv Muhitiga Ta’sir Ko‘rsatuvchi Islohotlar Dinamikasi

O‘zbekistonning korporativ boshqaruv standartlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatayotgan bir qator islohotlar mavjud.

Eng muhim rivojlanishlardan biri — xususiylashtirish jarayonlarining modernizatsiya qilinishi. Hukumat:

            •           davlat aktivlarini sotish tartibini aniqroq belgiladi,

            •           tanlov jarayonlarida shaffoflikni oshirdi,

            •           investorga taqdim etiladigan aktivlar doirasini kengaytirdi.

Bu chora-tadbirlar strategik investorlarni jalb qilish va hisobdorlikni kuchaytirishga qaratilgan.

SOElarning qayta tuzilishi ham boshqaruvni mustahkamlashda muhim rol o‘ynamoqda. Ko‘plab korxonalar:

            •           zamonaviy moliyaviy boshqaruv vositalarini,

            •           ichki audit funksiyalarini,

            •           kengash tarkibining yangilanishini joriy etmoqda.

Yana bir muhim yo‘nalish — xalqaro korporativ boshqaruv standartlariga moslashuv. Regulyatorlar OECDning Davlatga tegishli korxonalar bo‘yicha ko‘rsatmalariga tobora ko‘proq murojaat qilmoqda. Xalqaro moliya institutlari esa o‘quv dasturlari va texnik yordam orqali ushbu jarayonni qo‘llab-quvvatlamoqda.

So‘nggi qonun o‘zgarishlari:

            •           kichik aksiyadorlar huquqlarini mustahkamladi,

            •           ustunlik huquqlarini aniqlashtirdi,

            •           yirik bitimlar va bog‘liq tomonlar tranzaksiyalari bo‘yicha shaffoflikni oshirdi.

Ijro talablari barqaror bo‘lmasa-da, umumiy yo‘nalish ijobiydir.

5. Xorijiy Investorlar Uchun Dolzarb Boshqaruv Muammolari

Ijobiy islohotlarga qaramay, investorlar e’tibor qaratishi kerak bo‘lgan bir qator tizimli muammolar mavjud.

Davlatning davom etayotgan ta’siri

Davlat ulushini qisqartirayotgan bo‘lsa ham:

            •           kengashda vakillik,

            •           tartibga solish vakolati,

            •           soha bo‘yicha strategik siyosat orqali ta’sirini saqlab qolishi mumkin. SOE bilan hamkorlik yoki tartibga solinadigan sektorlar bilan bog‘liq bitimlarda qaror qabul qilish mexanizmlari aniq belgilanishi talab etiladi.

Qonunchilik talablarining notekis qo‘llanilishi

Garchi huquqiy baza yetarlicha zamonaviy bo‘lsa-da, amaliyotda:

            •           shaffoflik,

            •           boshqaruv mustaqilligi,

            •           bog‘liq tomonlar tranzaksiyalarining halolligi kompaniyadan kompaniyaga jiddiy farq qiladi.

Likvidlik pastligi investorlar uchun zarur ma’lumotlarni bevosita kompaniyalardan yoki maslahatchilar orqali olish zaruriyatini kuchaytiradi.

Ichki boshqaruv salohiyatining yetarli darajada shakllanmagani

Compliance, risk-menejment va ichki nazorat bo‘yicha tizimlar rivojlanmoqda, biroq barqaror emas. Shu sababli investorlar ko‘pincha o‘zlari boshqaruv standartlarini yaratishda faol ishtirok etishlari kerak bo’ladi.

6. Xalqaro Investorlar Uchun Amaliy Tavsiyalar

Ushbu sharoitdan kelib chiqib, investorlar strategik va faol yondashuvni qo‘llashi kerak.

Bu faqat moliyaviy tahlil bilan cheklanmasligi kerak. Quyidagilar alohida o‘rganilishi zarur:

            •           boshqaruv strukturalari;

            •           aksiyadorlar o‘rtasidagi munosabatlar;

            •           kengash faoliyati;

            •           bog‘liq tomonlar bilan bitimlar;

            •           sud ishlari tarixi;

            •           regulyator talablariga rioya etilishi.

Investorlar ko‘pincha quyidagi mexanizmlarni bitimga kiritadi:

            •           kengashdagi o‘rinlar,

            •           veto huquqlari,

            •           axborot olish huquqi,

            •           dividend siyosati,

            •           xalqaro arbitraj,

            •           xorijiy huquqni qo‘llash (ruxsat etilsa).

Bunday loyihalarda qaror qabul qilish tartibi juda aniq belgilanishi kerak. Shuningdek:

            •           IFRS bo‘yicha hisobotlar,

            •           compliance dasturlari,

            •           audit jarayonlari,

            •           menejmentning mas’uliyati bitimda qat’iy ko‘rsatilishi lozim.

Litsenziyalar, sektor talablari va ruxsatlar boshqaruvga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

7. Xulosa va Kelajak Manzarasi

O‘zbekistonning korporativ boshqaruv muhiti tez sur’atlarda rivojlanmoqda. Islohotlar davom etar ekan, quyidagilar bo‘yicha ijobiy dinamika kuzatilmoqda:

            •           oshgan shaffoflik;

            •           kuchaygan investor huquqlari;

            •           xalqaro standartlarga yaqinlashuv.

Xususiylashtirish ushbu jarayonning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib qoladi. Kapital bozorlarining kengayishi va regulyatorlar faoliyatining modernizatsiyasi bu yo‘nalishni yanada mustahkamlaydi.

Ayni paytda bozor:

            •           o‘sish imkoniyati,

            •           institutsional barqarorlikning ortishi,

            •           erta kiruvchi investorlar uchun katta ustunliklar taklif qiladi.

Biroq muvaffaqiyat quyidagi omillarga bog‘liq:

            •           puxta tuzilgan investitsiya strukturasi,

            •           to‘liq due diligence,

            •           mahalliy boshqaruv tizimini chuqur tushunish.

Agar investorlar ushbu strategiyalarni qo‘llasa, O‘zbekiston mintaqadagi eng istiqbolli rivojlanayotgan bozorlardan biri sifatida katta imkoniyatlar taqdim etadi.