Sun’iy intellekt strategiyasining umumiy mazmuni va maqsadlari

Amirjon Mardonov
Kiber huquq kafedrasi o’qituvchisi

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 2024-yil 14-oktabrda PQ-358-son qaror bilan “Sun’iy intellekt texnologiyalarini 2030-yilgacha rivojlantirish strategiyasi”ni tasdiqladi. Bu qarorning asosiy vazifasi – sun’iy intellekt (SI)ni ijtimoiy va iqtisodiyot tarmoqlariga keng joriy etish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizni dunyoning ilg‘or davlatlari qatoriga chiqishiga erishishdir. Shuningdek, mazkur strategiya 2030-yilgacha belgilangan “Raqamli O‘zbekiston — 2030” strategiyasidagi maqsad va topshiriqlarni bajarishga xizmat qiladi. Qarorda belgilanishicha, SI texnologiyalariga qaratilgan yangi qonunlar, reglamentlar qabul qilinib, shu jumladan inson manfaatlarini himoya qiluvchi huquqiy asoslar mustahkamlanadi.

Strategiya doirasida axborot-kommunikatsiya infratuzilmasi kengaytiriladi: “bulutli” hisoblash tarmoqlari rivojlantiriladi, ma’lumotlar markazlari soni ortadi va kuchli hisoblash quvvatlari yaratish orqali amaliyot uchun zarur platformalar yaratiladi. Shu bilan birga, aholi va korxonalarga SI xizmatlari koʻrsatilishi yo‘lga qo‘yiladi. Masalan, 1,5 milliard AQSh dollarlik dasturiy mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarish, davlat xizmatlari portalida SI-asosidagi xizmatlar ulushini 10 foizga yetkazish kabi aniq natija ko‘rsatkichlari belgilangan. 2030-yilgacha O‘zbekistonning SI bo‘yicha “tayyorlik indeksi”da (Government AI Readiness Index) birinchi 50 ta davlat qatoridan joy olishi ko‘zda tutilgan.

Qarorda “Raqamli texnologiyalar vazirligi” mas’ul tashkilot etib belgilanib, unga SI strategiyasini amalga oshirish uchun Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasidan 50 million AQSh dollari miqdorida imtiyozsiz kredit ajratilishi ko‘rsatib o‘tilgan. Bu mablag‘lar infra­tu­zilmalarni yaxshilash, ya’ni katta ma’lumotlar bazasi yaratish va yuqori quvvatli server parklarini barpo etish uchun mo‘ljallangan. Qisqasi, qaror SI rivoji uchun huquqiy asos yaratish, zarur texnik imkoniyatlar yaratish va mahalliy kadrlarni tayyorlashga qaratilgan.

2030-yilgacha qo‘yilgan asosiy vazifa va maqsadlar

Qarorda ko‘rsatilgan asosiy maqsad — 2030-yilgacha O‘zbekistonda sun’iy intellekt sohasini jadal rivojlantirishdir. Uch bosqichli tadbirlar rejasi asosida erishilishi kerak bo‘lgan maqsadli ko‘rsatkichlar aniq belgilangan. Asosiy ko‘rsatkichlar:

• Dastur va xizmatlar hajmi: 2030-yilgacha SI asosida yaratilgan dasturiy mahsulotlar va xizmatlar hajmi 1,5 milliard AQSh dollariga yetkaziladi.
• Elektron hukumat xizmatlari: Yagona interaktiv davlat xizmatlari portalida (my.gov.uz) SI asosida ko‘rsatilayotgan xizmatlar ulushi kamida 10 foizga yetadi.
• Ilmiy salohiyat: SI bo‘yicha faoliyat olib boradigan ilmiy laboratoriyalar soni 10 taga yetkaziladi va yuqori quvvatli hisoblash (server) infratuzilmasi ishga tushiriladi.
• Xalqaro reyting: O‘zbekiston SIga tayyorlik indeksi bo‘yicha birinchi 50 ta davlat qatoriga kiritilishi ta’minlanadi.

Shuningdek, 2030-yilgacha strategiyaning ustuvor maqsadlari va vazifalari aniqlangan. Ularning asosiylari quyidagicha:

• Normativ-huquqiy bazani shakllantirish: Sohada yangi qonun va qoidalar ishlab chiqish, standartlar joriy etish va xalqaro hamkorlikni kengaytirish. Masalan, SI va shaxsiy ma’lumotlar xavfsizligini ta’minlashga oid qo‘shimcha hujjatlar joriy etiladi.
• Texnik infratuzilma yaratish: Katta ma’lumotlar bazasi (big data) tashkil etish, “bulutli hisoblash” xizmatlarini kengaytirish, ma’lumot markazlari sonini oshirish va SI loyiha­larini ishga tushirish uchun zarur hisoblash quvvatlari yaratiladi. Masalan, 2025-yil 1-sentyabrgacha barcha zarur ma’lumotlar bazasi axborot xavfsizligini ta’minlagan holda yaratilishi rejalashtirilgan. 2026-yil 1-mayga qadar SI loyihalarini qo‘llab-quvvatlash uchun maxsus hisoblash klasterlari ishga tushiriladi.
• Loyiha va dasturlar: Ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarida yetakchi SI loyihalari amalga oshiriladi. Davlat organlari, banklar va boshqa tashkilotlar oldida SI vositasida yangi mahsulot va xizmatlar yaratish topshirig‘i turibdi. Shuningdek, barcha vazirlik va idoralarda “katta ma’lumotlar”dan foydalangan holda prognozlash va boshqaruv izlanishlari olib boriladi.
• Malaka va aholi ko‘nikmalari: Aholining SI bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini oshirish, ularning texnik savodxonligini rivojlantirish ustuvor vazifa sifatida qo‘yilgan. Respublikamizda matbuotdagi ma’lumotlarga koʻra, “sun’iy intellekt milliy modeli” yaratiladi va 1 million nafar mutaxassis tayyorlash vazifasi belgilangan. Shu bilan birga, maktab va oliy ta’limda dasturlash va SI kurslarini joriy etish, onlayn o‘quv platformalarini rivojlantirish rejalashtirilgan.

Mazkur maqsad va vazifalarning amalga oshirilishi Raqamli texnologiyalar vazirligi boshchiligida tashkil etiladi. Ushbu vazifa doirasida «Sun’iy intellekt va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish markazi» ta’sis etilishi rejalashtirilgan. Bunda davlat – strateglarni ishlab chiqish va monitoring, ta’lim va tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash, investitsiyalarni jalb qilish kabi mas’uliyatlarni o‘z zimmasiga oladi. Xususiy sektor esa SI mahsulotlari va xizmatlarini yaratish, ilmiy loyihalarni hamkorlikda amalga oshirish bilan shug‘ullanadi. Oliy ta’lim muassasalari va ilmiy tadqiqot institutlari kadrlar tayyorlash va tadqiqotga mas’ul bo‘ladi.

Sun’iy intellekt qo‘llaniladigan sohalar

Strategiyada sun’iy intellekt texnologiyalarini ijtimoiy soha va iqtisodiyotning ko‘plab tarmoqlariga keng tatbiq etish belgilangan. Unga ko‘ra, quyidagi asosiy sohalarda ustuvor loyihalar rejalashtirilgan: axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, davlat boshqaruvi va elektron hukumat, moliya va bank ishi, soliq va bojxona tizimi, sog‘liqni saqlash, ta’lim, qishloq va obodonlashtirish, transport, energetika, sanoat va tijorat. Masalan, davlat xizmatlari portali (my.gov.uz)da SI-chatbot va avtomatik hujjat qayta ishlash vositalarini joriy etish orqali xizmat ko‘rsatish soddalashtiriladi. Ta’limda sun’iy intellekt orqali onlayn darslar, interaktiv o‘quv resurslari va talabalarning o‘quv yutuqlarini tahlil qilish tizimlari qo‘llaniladi. Sog‘liqni saqlashda AI tibbiy tasvirlarni (rentgen, KT) aniqlash, epidemiyalarni bashorat qilish va shaxsiy davolanish rejalarini takomillashtirishda yordam beradi. Qishloq xo‘jaligida esa yer va ekin holatini masofadan zondlash, hosildorlikni bashorat qilish, sug‘orish tizimlarini avtomatlashtirish bo‘yicha ishlab chiqishlar ko‘zda tutiladi (masalan, chet ellik hamkorlar bilan olib borilgan tajriba-laboratoriyalar). Transportda intellektual nazorat kameralar va avtonom haydash funktsiyalari, energetikada tarmoqlarni optimallashtirish tizimlari paydo bo‘ladi. Umuman olganda, SI qishloq xo‘jaligi va obodonlashtirish, sanoat ishlab chiqarish, turizm, xavfsizlik va boshqa ko‘plab sohalar uchun yangi imkoniyatlarni ochadi. (Eslatma: yuqoridagi misollar umumiy bo‘lib, ular strategiyaga kirgan loyihalarning asosiy yo‘nalishlarini ifodalaydi.)

Ilmiy-ta’limiy muassasalar, xususiy sektor va davlat organlarining o‘rni

Sun’iy intellektni rivojlantirishda bir qancha sub’yektlar faoliyat yuritadi. Davlat organlari (davlat boshqarmasi) – strategiya belgilari va rejalashtirish, qonunlar chiqarish, moliyalashtirish va monitoringni ta’minlaydi. Xususan, Raqamli texnologiyalar vazirligi SI loyihalari va tadqiqotlarini muvofiqlashtiradi, “Sun’iy intellekt va raqamli iqtisodiyot markazi”ni tashkil etadi. Shu bilan birga, Sog‘liqni saqlash, Ta’lim, Qishloq xo‘jaligi, Ichki ishlar kabi vazirliklar o‘z sohasida AI loyihalarini yo‘lga qo‘yadi: tibbiyotda tahlil va tashxis, maktablarda xavfsizlik va ta’lim monitoringi tizimlari, qishloq xo‘jaligida hosildorlikni kuzatish usullari kabi.

Oliy ta’lim va ilmiy muassasalar – kadrlar tayyorlash va fundamental hamda amaliy tadqiqotlarni olib boradi. Masalan, 2021/2022-o‘quv yilidan boshlab 15 ta oliy ta’lim muassasasida SI bo‘yicha kurslar joriy etilgan, 12 ta universitetda 572 nafar talabani (510 bakalavr, 62 magistratura) SI bo‘yicha o‘qishga qabul qilindi. Hozirda oliy ta’lim muassasalarida “buyumlar interneti”, robototexnika va sun’iy intellekt laboratoriyalari tashkil etish uchun grantlar ajratilmoqda. Kelgusi yillarda respublikaning yetakchi oliy o‘quv yurtlari SI bo‘yicha mutaxassislar sonini sezilarli darajada oshirish vazifasini oladi. Bunda xorijiy olimlar va professor-o‘qituvchilarni jalb etish ham ko‘zda tutilgan.

Xususiy sektor – IT-kompaniyalar, startaplar va tadbirkorlar yangi AI mahsulotlari, dasturlar va xizmatlarni yaratishi kutilmoqda. Hukumat sun’iy intellektni qo‘llayotgan korxonalarni soliq imtiyozlari bilan rag‘batlantirishni, xalqaro texnologik hamkorlikni kengaytirishni rejalashtirmoqda. Jumladan, Tashkentdagi IT-park rezidentlari soni oshgani va chet el kompaniyalari yurtimizga ko‘chib kelishi natijasida soha rivoji tezlashmoqda. Raqamli iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida ham SI yechimlari tatbiq etilmoqda: masalan, bank va sug‘urta sohasida katta ma’lumotlar tahlili yordamida moliyaviy xavflarni boshqarish kiritilmoqda. Shu bois, har bir mintaqada chet ellik ilg‘or kompaniyalarni jalb qilish, mahalliy startaplar va ekspertlarni qo‘llab-quvvatlash muhimligi ta’kidlanmoqda. Hozirda yurtimiz sharoit va imtiyozlari tufayli ko‘plab xorijiy investor va ilg‘or texnologiyalar egasi bo‘lgan tashkilotlar O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatishga qiziqmoqda.

Qarorda ko‘rsatilishicha, SI strategiyasini amalga oshirish uchun 2024–2026-yillarda chora-tadbirlar rejasi ishlab chiqiladi. Ushbu reja bilan barcha manfaatdor vazirlik va idoralar, ilmiy muassasalar hamkorlikda loyihalarni amalga oshiradi. Masalan, normativ-huquqiy baza ustida Adliya vazirligi, ma’lumotlar infratuzilmasida Raqamli texnologiyalar vazirligi, ta’lim tizimida Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mas’ul hisoblanadi. Shu tarzda davlat tashkilotlari va ilm-fan sohasidagi hamjamiyat birgalikda milliy SI ekotizimini yaratadi.

Axborot xavfsizligi va qonunchilik masalalari

Sun’iy intellekt texnologiyalarini rivojlantirishda axborot xavfsizligi va shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish alohida ahamiyatga ega. Qarorda belgilanishicha, katta ma’lumotlar bazasini yaratishda shaxsga doir ma’lumotlar to‘g‘risidagi qonunchilik talablariga qat’iy rioya qilinadi. Ya’ni fuqarolarning ma’lumotlari egasi haqidagi qonunlarga muvofiq himoyalangan holda, ma’lumotlar avval anonimlashtirilib, faqat kerakli holatlarda ishlatiladi. 2025-yil 1-maygacha barcha sohaga oid axborot tizimlari va resurslar “katta ma’lumotlar” platformasiga integratsiya qilinadi.

Huquqiy baza bo‘yicha ham yangiliklar kiritiladi. SIni joriy etish va rivojlantirishda inson huquqlari va erkinliklari himoyasi birlamchi vazifa sifatida e’tirof etiladi. Buning uchun tegishli normativ hujjatlar ishlab chiqiladi, xususan, SI va ma’lumot xavfsizligini ta’minlovchi maxsus qoidalar qabul qilinadi. Masalan, SI algoritmlarida kamsitish va noaniq qarorlardan himoya qilish, raqamli axloq qoidalarini joriy etish kabi masalalar hal qilinadi. Qiymatli ma’lumot va kiritish chora-tadbirlari bo‘yicha yangi yuridik me’yorlar yaratiladi. Shuningdek, standartlashtirish va xalqaro ko‘rsatkichlarga mos kelish ustida ishlar olib boriladi.

Axborot xavfsizligi sohasida ham alohida choralar ko‘riladi. Hukumat qarorida belgilanishicha, 2025-yil oxirigacha barcha elektron bazalar milliy “open data” portaliga uzluksiz integratsiya qilinadi va muntazam tarzda yangilanadi. Bu esa davlat ma’lumotlaridan xavfsiz foydalanishni ta’minlashga yordam beradi. Bunday bosqichma-bosqich chora-tadbirlar natijasida O‘zbekistonda sun’iy intellekt texnologiyalariga oid qonunlar modernizatsiya qilinib, global standartlar bilan moslashadi va fuqarolar ma’lumotlari himoyasini kuchaytiradi.

Texnologik infratuzilma, kadrlar tayyorlash va investitsiya masalalari

Strategiyada texnologik infratuzilma, kadrlar va moliyalashtirish birgalikda ko‘rib chiqilgan. Bir tomondan, “raqamli infratuzilma” rivojlantiriladi: yuqori tezlikli internet, keng polosali aloqa tarmoqlari kengaytiriladi, kam sonli markazlashtirilgan ma’lumot markazlari (“Data-center”) quriladi va bulut texnologiyalari yo‘lga qo‘yiladi. Buning uchun respublika hududida bir qancha yangi Data-centerlar barpo etiladi hamda mavjudlari kengaytiriladi. Kompyuter klasterlari va GPU farmalari kabi hisoblash kuchlari ajratilib, ulardan namunaviy loyihalar ustida sinovdan o‘tkaziladi. Masalan, 2026-yil boshigacha maxsus kompyuter klasterlari va sun’iy intellekt uchun mo‘ljallangan serverlar tarmog‘i ishga tushiriladi.

Investitsiya nuqtai nazaridan, Strategiyada ajratilgan 50 million dollarlik kredit loyihalarni moliyalashtirishga yo‘naltiriladi. Bu mablag‘lar katta ma’lumotlar bazasi, o‘quv laboratoriyalari jihozlari, ishchi mutaxassislar tayyorlash dasturlariga sarflanadi. Shu bilan birga, chet davlatlardan SI yechimlarini joriy etish bo‘yicha texnologik transfer uchun sharoitlar yaratiladi. Xalqaro hamkorlik doirasida, ilg‘or kompaniyalar va ilmiy markazlar bilan birgalikda akseleratorlar va inkubatorlar tashkil etish, startaplarni rag‘batlantirish orqali investitsiyalar jalb qilinadi. Masalan, Prezident matbuot xizmatining ma’lumotiga ko‘ra, sohada venchur (venchur) investitsiyalar joriy yilda 70 million dollardan oshirilgan.

Kadrlar tayyorlash bo‘yicha quyidagi choralar ko‘riladi: oliy ta’lim muassasalarida SIga ixtisoslashgan mutaxassislar bo‘yicha bitiruvchilar soni oshiriladi, tematik magistratura va doktorantura yo‘nalishlari ochiladi. O‘qituvchilar, o‘qitish markazlari xorijlik ekspertlar bilan birga onlayn va amaliy kurslar tashkil etadi. Kollej va kasb-hunar maktablariga dasturlash va robototexnika bo‘yicha kabinalar ochiladi, o‘quvchilarni dasturlash va sun’iy intellekt bo‘yicha kasbiy o‘qishga yo‘naltirish tizimi yo‘lga qo‘yiladi. Doimiy ravishda 2025-yildan boshlab iqtidorli yoshlarni xorijiy universitetlarga yuborish, xalqaro stipendiya va grantlar ajratish ustida ishlar olib boriladi.

Shuningdek, strategiyada aholi uchun ommalashgan o‘quv platformasi yaratish haqida ham band mavjud. Bu platformada har bir fuqaro onlayn tarzda sun’iy intellekt asoslarini o‘rganishi, kelajak kasblariga tayyorlanishi mumkin bo‘ladi. Bunday tadbirlar orqali respublikada texnologik infratuzilma barqarorlashadi, kadrlar salohiyati mustahkamlanadi va sarmoya investitsiya muhiti kuchayadi.

Strategiyaning fuqarolarga ta’siri va hayotga tatbiq misollari

Ushbu strategiya o‘zbek xalqining kundalik hayotiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Avvalo, davlat xizmatlarini yanada qulay va tez ko‘rsatish uchun onlayn tizimlar rivojlantiriladi. Masalan, endi tibbiy sug‘urta va pensiya hisobi kabi murakkab jarayonlar sun’iy intellektga asoslangan avtomat tizim orqali bajariladi, fuqarolar onlayn ariza topshirganda kerakli javob va xulosani tez olishadi. Maktab va oliy o‘quv muassasalarida o‘quv jarayonidagi kamchiliklarni sun’iy intellekt aniqlab, o‘qituvchilarga shaxsiy tavsiyalarni avtomatik taqdim etadi. Bu esa ta’lim sifati yaxshilanishiga yordam beradi.

Sog‘liqni saqlashda ham o‘zgarishlar bo‘ladi: sun’iy intellektga asoslangan dasturlar bemorning simptomlarini tahlil qilib, kasallikni erta bosqichda aniqlashga yordam beradi (masalan, dermato-laboratoriya holatlarida). Agar siz uzoq hududda yashasangiz, dori-darmon tavsiyalari yoki diagnozni AI-yaqilangan mobil ilovalar orqali olishingiz mumkin boʻladi. Qishloq joylarda esa qishloq xo‘jaligi ekinlari uchun eng maqbul sug‘orish va o‘g‘it rejasini sun’iy intellekt hisoblab beradi. Bunday tizimlar aholi unumdorligini oshirish, resurslar sarfini kamaytirishda samarali bo‘ladi.

Oddiy hayotdagi misollarga e’tibor qarataylik: bugungi kunda ko‘pchiligimiz Internetda fotosuratni avtomatik tarjima qiluvchi, ovozimizni yozib oluvchi va nutqni yozuvga aylantiruvchi servislar, masalan smartfonlardagi ovozli yordamchilar (Siri, Google Assistant) bilan tanishmiz. Strategiya bu kabi texnologiyalarni mahalliy sharoitda kengroq qo‘llab, o‘zbek tilidagi “raqamli yordamchi” (chatbot)larni takomillashtiradi. Masalan, davlat xizmatlari portali foydalanuvchilari uchun sun’iy intellektli virtual yordamchi joriy etilishi natijasida, murojaatlar avtomatik qayd etilib, kerakli bo‘limga yo‘naltiriladi. Bu odam qo‘liga tushadigan ish hajmini kamaytiradi va xatolarga yo‘l qo‘yilish ehtimolini pasaytiradi.

Mahalliy ishlab chiqarishda ham AI qo‘llanmasi bor: masalan, shinam uy-joyni ta’minlashda aqlli o‘lchov sensorlari, gaz isrofini avtomatik ushlab turuvchi qurilmalar paydo bo‘lyapti. O‘zingiz sezmaysiz, lekin ko‘pchilik telefonida allaqachon suhbatdosh chatbotlar, yangiliklarni sarlavha bo‘yicha ajratib beruvchi algoritmlar va tavsiyalar tizimlari bor. Strategiya bularni yanada ommalashtiradi: haydovchisiz transport (mashinalarda qo‘llanilayotgan radar va video-kameralar orqali xavfsiz boshqarish), aqlli yo‘llar (sun’iy intellekt asosidagi svetoforlar), hatto frilanserlik, onlayn biznes kabi sohalarda ham AI vositalari ko‘mak beradi. Qayta tayyorlash (reskilling) dasturlari ham ishlab chiqilib, odamlarga yangi kasblarga o‘tish imkoniyatlari beriladi, bu esa ishsizlik darajasini pasaytirishga xizmat qiladi.

Strate­giya, shuningdek, fuqaro va bizneslar ma’lumotlarini ko‘proq ochiq qilishga chaqiradi. Masalan, endi mahalliy hokimiyat idoralari va banklar fuqarolar uchun ochiq ma’lumotlar portalida yangi ko‘rsatkichlarni taqdim etadi. Bu jarayon ham xolislikni oshiradi: misol uchun, agarda byudjetdagi xarajatlar haqidagi ma’lumotlar bepul ochiq portalda mavjud bo‘lsa, oddiy fuqaro ham davlat ishlari samaradorligini tahlil qilishga qodir bo‘ladi.

Umuman olganda, strategiya fuqarolar hayotini avtomatlashtirilgan xizmatlar, tezkor raqamlashtirilgan tizimlar va yangiliklarga moslashuvchanlik orqali soddalashtiradi. Bunda qulayliklardan mustaqil yashash, ish kunini qisqartirish, ma’lumot va xizmatlarga tezkor kirish kabi ijobiy o‘zgarishlar kutiladi. Shu bilan birga, odamlar sun’iy intellektdan foydalanishda ehtiyotkorlik qilish, axborot xavfsizligiga e’tibor berish lozim – bu borada davlat tomonidan hamyo‘l chora-tadbirlar ko‘riladi. Har bir fuqaro o‘z kundalik hayotida misol olishi mumkin bo‘lgan ba’zi qo‘llanishlarni keltiramiz: kredit olish uchun ariza taqdim etayotganda avtomatik baholash tizimlari ishlatilishi, sog‘liqni tekshirishda aqlli termometrlar va maslahat ilovalari, ta’limda interaktiv imtihonlar va onlayn repetitor-platformalar, shuningdek davlat idoralarida yozishmalarni robotlashtirish (masalan, hujjatlarni avtomatik kategoriyalash va ruxsat berish) – bularning barchasi yaqinda yanada keng tarqaladi. Xulosa qilib aytganda, strategiya sun’iy intellekt texnologiyalarini tizimli ravishda joriy etish orqali O‘zbekiston ekonomikasini yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarish sari yo‘naltiradi, aholi hayot darajasini oshiradi va kelajak uchun raqobatbardosh kadrlar tayyorlaydi.