Skip to main content
Xalqaro avtomobil yuk tashish huquqining normativ-huquqiy asoslari

Xalqaro avtomobil yuk tashish huquqining normativ-huquqiy asoslari

Islombek Abdixakimov
73

Sheraliyeva Sh. Z.,
Xalqaro biznes-huquq fakulteti magistri
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

KIRISH

Xalqaro avtomobil yuk tashish sohasidagi normativ-huquqiy asoslar yuk tashish jarayonining samaradorligini ta’minlashda va transport huquqidagi nizolarni hal qilishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu soha, xalqaro miqyosda ko’plab qoidalar va konvensiyalar, jumladan, CMR (Konvensiya o mezhdunarodnoy perevozke gruzov avtomobil transportom) va ADR (Xavfli yuklarni xalqaro tashishda xavfsizlik talablari) asosida tartibga solinadi. Bu hujjatlar transport jarayonini standartlashtirish va huquqiy muammolarni bartaraf etish uchun mo‘ljallangan.

Xalqaro yuk tashish huquqining rivojlanish tarixi 20-asrga borib taqaladi. 1956 yilda qabul qilingan CMR Konvensiyasi xalqaro avtomobil yuk tashishida o‘ziga xos yuridik asoslarni yaratdi. CMR Konvensiyasi, yuk egasi va tashuvchi o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi va ularning huquq va majburiyatlarini aniqlaydi. Bu qonunlar xalqaro yuk tashish jarayonida shartnoma tuzishda e’tibor berilishi kerak bo‘lgan asosiy qoidalarni belgilaydi.

Olima M.A. Akmalovning fikricha, “Xalqaro yuk tashish sohasidagi qonunchilik, mamlakatlararo hamkorlikni ta’minlash va xavfsizlikni oshirish maqsadida doimiy ravishda yangilanib turishi kerak.” Bunday yondashuv xalqaro qonunlar va O‘zbekiston milliy qonunchiligi o‘rtasidagi muvofiqlikni oshirishda muhimdir. Shuningdek, O‘zbekiston qonunchiligida xalqaro yuk tashish tartibi haqida ma’lumotlar mavjud, ammo ularning xalqaro konvensiyalar bilan uyg‘unligini ta’minlashda bir qator muammolar mavjud. M.U. Jumayevning so‘zlariga ko‘ra, “O‘zbekistonning xalqaro yuk tashish sohasidagi qonunlari ko‘plab hollarda xalqaro me’yorlarga mos kelmaydi, bu esa transport sohasida kelishuvlarning bajarilishi va huquqiy javobgarlik masalalarida qiyinchiliklar keltirib chiqaradi.”

Umuman olganda, xalqaro avtomobil yuk tashish huquqining normativ-huquqiy asoslari nafaqat transport sohasidagi muvaffaqiyatli ish faoliyatini ta’minlaydi, balki xalqaro miqyosda hamkorlikni rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi. Shu sababli, xalqaro va milliy qonunchilikni yanada samarali va zamonaviy talablarga mos ravishda yangilash zarurati kuchayib bormoqda.

Yuqoridagi tahlil orqali xalqaro yuk tashish sohasidagi huquqiy me’yorlarni takomillashtirish, shartnoma tuzishda qonun tanlash masalalarini aniq belgilash va O‘zbekistonning xalqaro standartlarga mos kelishini ta’minlash zarurligini ko‘rsatish mumkin.

ASOSIY QISM

Xalqaro avtomobil yuk tashish huquqi, asosan, CMR Konvensiyasiga asoslanadi. Ushbu konvensiya 1956 yilda qabul qilingan bo‘lib, u yuk tashish shartnomalarining asosiy jihatlarini, tomonlarning huquq va majburiyatlarini belgilaydi. Biroq, CMR Konvensiyasining amalga oshirilishi va qabul qilinishi jarayonida ko‘plab muammolar va qiyinchiliklar paydo bo‘ldi. Shuning uchun xalqaro yuk tashish huquqi doirasida uni tartibga soluvchi qonunlar va konvensiyalarni yaxshilash zarurati ortib bormoqda.

Xalqaro avtomobil yuk tashish huquqi o‘zining tarixiy rivojlanishi jarayonida bir qator muhim o‘zgarishlarga guvoh bo‘ldi. Dastlabki yillarda yuk tashishning tartibga solinishi asosan milliy qonunchilik bilan amalga oshirilgan. 20-asrning o’rtalarida esa, xalqaro yuk tashish jarayonining murakkabligi va ko‘plab davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik tufayli xalqaro standartlarni ishlab chiqish zaruriyati tug‘ildi. CMR Konvensiyasining qabul qilinishi, davlatlar o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlash va yuk tashish jarayonini soddalashtirishga qaratilgan birinchi qadam bo‘ldi.

CMR Konvensiyasi, yuk egasi va tashuvchi o‘rtasidagi shartnoma, yukning jo‘natilishi va qabul qilinishi, shuningdek, yukni yo‘qotish yoki zarar yetkazish holatlari uchun javobgarlikni belgilaydi. Ushbu konvensiya, bir qator ilmiy olimlar, jumladan, M.O. Shirinov va A.B. Norov tomonidan o‘rganilgan. Ular CMR Konvensiyasining xalqaro transport tizimidagi ahamiyatini va unda belgilangan shartlarning qanday qilib muammolarni hal qilishda yordam berishini ta’kidlaydilar. M.O. Shirinov “Xalqaro yuk tashishda qonunlarning yaxlitligini ta’minlashda CMR Konvensiyasining roli muhimdir,” deb hisoblaydi.

Shuningdek, A.B. Norov “CMR Konvensiyasi yuk tashish jarayonida yuzaga keladigan huquqiy muammolarni hal qilishda juda samarali, ammo amaliyotda hamda milliy qonunchilikda uning tatbiqidagi qiyinchiliklar doimiy ravishda ko’rinib turadi,” deya fikr bildiradi. Bu nuqtai nazar, xalqaro standartlar va milliy qonunchilik o‘rtasida mavjud bo‘lgan nomuvofiqliklarni ko‘rsatadi.

CMR Konvensiyasining amaliyotdagi muammolari, shuningdek, O‘zbekistonning milliy qonunchiligida mavjud bo‘lgan kamchiliklar mavjud. Misol uchun, shartnoma tuzish jarayonida har ikki tomonning huquq va majburiyatlarining aniq belgilanishi zarur. O‘zbekiston qonunchiligida xalqaro yuk tashish tartiblarini tartibga soluvchi bir qator hujjatlar mavjud, lekin ularning amaldagi qonunlarga mosligi har doim ham ta’minlanmaydi. Shu bilan birga, xalqaro yuk tashishdagi nizolarni hal qilish jarayonida yuridik yordam ko‘rsatish zarurati kuchaymoqda. Faqatgina xalqaro standartlarga mos keluvchi qonunlar yordamida, yuk tashish jarayonida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etish mumkin. Shuning uchun O‘zbekistonning xalqaro yuk tashish huquqi doirasidagi normativ-huquqiy asoslarni yangilash va takomillashtirish zarurati mavjud.

O‘zbekistonning xalqaro yuk tashish huquqi bo‘yicha milliy qonunchiligi bir qator muhim normativ hujjatlarni o‘z ichiga oladi, jumladan “Transport to‘g‘risida”gi qonun, bojxona va yo‘l harakati qoidalari. Biroq, ushbu qonunlarning xalqaro me’yorlar bilan uyg‘unligi va farqli jihatlari, masalan, javobgarlikni belgilashda muammolar yuzaga kelmoqda. Milliy qonunchilik doirasidagi kamchiliklarni bartaraf etish va uni xalqaro standartlarga moslashtirish orqali transport sohasida samaradorlikni oshirish mumkin.

Xalqaro avtomobil yuk tashish huquqi, shubhasiz, jahon miqyosida iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonning milliy qonunchiligini xalqaro standartlarga moslashtirish, shartnoma tuzishda qonun tanlash masalalarini aniqlashtirish va CMR Konvensiyasining amaldagi muammolarini bartaraf etish orqali yuk tashish jarayonini soddalashtirish va samaradorligini oshirish mumkin. Shu asosda, xalqaro va milliy qonunchilik o‘rtasida uyg‘unlikni ta’minlash muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda.

Xalqaro avtomobil yuk tashish huquqi sohasidagi muammolar ko‘p qirrali va ularning yechimi murakkab. Birinchidan, xalqaro va milliy qonunchilik o‘rtasidagi nomuvofiqliklar ahamiyatli. O‘zbekistonning milliy qonunchiligi ko‘pincha xalqaro me’yorlarga mos kelmaydi, bu esa yuk tashish jarayonida noaniqliklar va huquqiy kelishmovchiliklarni keltirib chiqaradi. Masalan, CMR Konvensiyasining talablari va O‘zbekistonning “Transport to‘g‘risida”gi qonunidagi ayrim qoidalar o‘rtasida farq mavjud. Bu, transport operatorlari va yuk egalarining huquqlarini aniqlashda muammolarni yuzaga keltiradi.

Ikkinchidan, shartnoma tuzishda qonun tanlash masalalari ham qiyin. Xalqaro yuk tashish shartnomalari ko‘pincha bir nechta mamlakat qonunlariga asoslangan bo‘lishi mumkin, bu esa muammolarni yanada murakkablashtiradi. Tomonlar o‘rtasida aniq belgilangan huquq va majburiyatlar bo‘lmaganda, nizolar yuzaga kelishi tabiiydir. Yana bir muammo — transport jarayonida yuzaga keladigan nizolarni hal qilish mexanizmlari. Sud tizimining xalqaro standartlarga mos kelmasligi, transport sohasidagi nizolarni hal qilishni murakkablashtiradi.

Uchinchidan, yuridik yordam ko‘rsatish jarayonida ham qiyinchiliklar mavjud. Yuk tashish jarayonida yuzaga keladigan huquqiy nizolarni hal qilish uchun yuridik yordamga murojaat qilish zarurati ortadi. Biroq, mavjud qonunlarning samaradorligi va ularning amaldagi qonunchilik bilan mosligi masalalari hali ham o‘rganilishi kerak. Misol sifatida, har qanday yuk tashish shartnomasi, shartnoma taraflarining o‘zaro aloqalarini ochib berish uchun yetarli darajada aniqlik bilan belgilanishi lozim.

XULOSA

Xalqaro yuk tashish huquqidagi muammolarni hal qilish uchun bir qator strategiyalarni ko‘rib chiqish zarur. Birinchidan, O‘zbekistonning milliy qonunchiligini xalqaro me’yorlarga moslashtirish lozim. Bu jarayonda, O‘zbekiston xalqaro konvensiyalar va kelishuvlarni o‘z qonunchiligiga kiritishi va ularni amalda qo‘llashi kerak. Shu bilan birga, amaldagi qonunlarni takomillashtirish va ularni xalqaro huquqiy me’yorlarga moslashtirish zarur.

Ikkinchidan, shartnoma tuzishda, tomonlarning huquq va majburiyatlarini aniq belgilash uchun yuridik xizmatlar va maslahatchilarni jalb qilish zarur. Bu, transport operatorlari va yuk egalariga o‘z huquqlarini yaxshiroq tushunishga va shartnoma shartlarini to‘g‘ri aniqlashga yordam beradi.

Uchinchidan, transport jarayonida yuzaga keladigan nizolarni hal qilishda mediatsiya va arbitraj mexanizmlarini joriy etish kerak. Bunday mexanizmlar, yuridik xarajatlarni kamaytirish va nizolarni tezda hal qilish imkoniyatini beradi. Misol sifatida, “Transnational Arbitration” huquqiy mexanizmlari xalqaro transport nizolarini hal qilishda muvaffaqiyatli qo‘llanilishi mumkin.

Bundan tashqari, amaldagi qonunchilikda xalqaro yuk tashish jarayonidagi javobgarlikni belgilovchi qoidalar kiritilishi kerak. Sudlar va arbitrlar tomonidan CMR Konvensiyasining talablarini tatbiq etish imkoniyatlari kengaytirilishi lozim.

Xulosa qilib aytganda, xalqaro avtomobil yuk tashish huquqi doirasidagi muammolarni hal qilish uchun O‘zbekistonning qonunchiligini takomillashtirish, shartnoma tuzish jarayonida yuridik yordam ko‘rsatish va nizolarni hal qilishda mediatsiya mexanizmlarini qo‘llash zarur. Bu orqali yuk tashish jarayonining samaradorligini oshirish va transport sohasidagi huquqiy muammolarni hal qilish mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

  1. Akmalov M.A. Xalqaro yuk tashish huquqi. – Toshkent: Adolat, 2020. – 320 bet.
  2. Jumayev M.U. O‘zbekiston Respublikasining transport huquqi. – Toshkent: Moliya, 2018. – 450 bet.
  3. Shirinov M.O. CMR Konvensiyasi: nazariya va amaliyot. – Toshkent: Sharq, 2019. – 280 bet.
  4. Norov A.B. Xalqaro transport huquqining dolzarb masalalari. – Toshkent: O‘zMU nashriyoti, 2021. – 180 bet.

QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR

  1. “Konvensiya o mezhdunarodnoy perevozke gruzov avtomobil transportom” (CMR). 19 may 1956 y. – https://www.unece.org/trans/conventn/cmr_e.html
  2. “Xavfli yuklarni xalqaro tashishda xavfsizlik talablari” (ADR). 30 sentyabr 1957 y. – https://www.unece.org/trans/dang/publi/adr/adr2019/English/ADR2019e.pdf
  3. O‘zbekiston Respublikasining “Transport to‘g‘risida”gi qonuni. 20 aprel 2018 yil. – https://lex.uz/docs/4253698
  4. Xalqaro savdo palatasi (ICC). Incoterms 2020. – https://iccwbo.org/publication/incoterms-2020/
  5. Transport sohasidagi islohotlar: tajriba va istiqbollar. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. – Toshkent: TDIU, 2022.
  6. Xalqaro yuk tashishda sug‘urta masalalari. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: TMI, 2021.
Categories: Ilmiy maqolalar