Hemingueyning «Chol va dengiz» asari haqida

Nafaqat Amerika adabiyoti, balki dunyo badiiy so’z san’atida o’z o’rniga ega va o’z so’zini ayta olgan Ernest Heminguey (21.07.1899 — 02.07.1961) «Chol va dengiz» asarini yozganida 51 yoshda edi. Gipertoniya va ateroskleroz kasalligi adib sog’lig’iga xavf solsa-da, u oddiy obrazlar va oddiy jarayon tasviri orqali kelajakka umid tuyg’ularini aks ettira oldi. Quyma so’z oqimi, hech qanday g’alizliklarsiz, tahrir talab qilmas asar ikki oy ichida yakuniga yetdi. Obrazlar sodda, shu bilan birga, o’z zimmasiga hayotiy haqiqat va tuyg’ularni yuklab olgan.

Hayot shunday jarayonki, baxt o’rnini baxtsizlik, omad o’rnini mag’lubiyat sanoqli soniyalarda egallashi mumkin. Ammo insonni hayotda ishonch ushlab turadi. Inson o’zligini anglabdiki, o’z oldiga maqsad qo’yadi va o’z kuchiga ishonib ish ko’radi. G’ayrati so’nmas, charchoq nima ekanligini bilmas vaqtlarda hammasi oson tuyuladi. Ammo keksalik chog’larida kishi o’zi va o’zgalar bosib o’tgan yo’l tajribasiga ko’proq suyanadi. Shuning barobarida o’ziga bo’lgan ishonchi bir qadar sustlasha boshlaydi.
«Chol va dengiz» asarida aynan o’sha — inson o’z hayotida yo’qotib qo’yishdan qo’rqadigan tuyg’ular — UMID va ISHONCH haqida so’z boradi.

Qissani atoqli olim va tarjimon Ibrohim G’afurov o’zbekchalashtirgan.

Asar haqida

“Chol va dengiz” – amerikalik yozuvchi Ernest Xemingueyning 1952-yilda Bagama orollarida yozilgan va nashr etilgan romani. Xemingueyning hayoti davomida nashr etilgan so‘nggi taniqli asari. Kubalik baliqchi, keksa Santyagoning hayotidagi eng katta o‘ljaga aylangan ulkan marlin bilan ochiq dengizdagi jangi haqida hikoya qiladi.

Asarning kitob versiyasi 1952-yil 1-sentabrda chop etilgan. Tiraji 50 ming nusxadan iborat bo‘lib, Charlz Tannikliff va Raymond Sheppardlar chizgan oq-qora rasmlar bilan boyitilgan.

1953-yil may oyida Xeminguey faoliyati uchun Pulitser mukofotiga, 1954-yilda esa adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. “Chol va Dengiz”ning muvaffaqiyati Xemingueyni dunyoga mashhur qildi. Asar hozir dunyoning ko‘p davlatlarida, maktablaring adabiyot darslarida o‘rganilmoqda.

Asar sharhi

Santyago ismli chol Kubadagi kichkina baliqchi qishloqda yashaydi va yolg‘iz o‘zi baliq tutadi. So‘nggi marta u 84 kunni dengizda o‘tkazgan, ammo hech narsa tutolmagan. Ilgari Manolin ismli bola u bilan baliq ovlagan, u cholga juda ko‘p yordam bergan, ammo bolaning ota-onasi Santyagoni omadsiz deb hisoblab, o‘g‘liga boshqa qayiqda dengizga borishni buyurgan.

Chol Manolinga baliq ovlashni o‘rgatgan va bola Santyagoni yaxshi ko‘radi, unga yordam berishni xohlaydi. U xo‘rak uchun sardina sotib oladi, cholning kulbasiga ovqat olib keladi. Chol azaldan qashshoqlikka ko‘nikkan.

Ular bola bilan baliq ovi hamda taniqli beysbol o‘yinchilari haqida suhbatlashishadi. Kechasi chol yoshligidagi Afrikani va “qirg‘oqqa chiqqan sherlarni” tushlarida ko‘radi.

Ertasi kuni ertalab chol baliq oviga boradi. Bola unga yelkanni ko‘tarishda, qayiqni tayyorlashda yordam beradi. Cholning aytishicha, bu safar u omadga ishonadi.

Baliq ovlovchi kemalar birin-ketin qirg‘oqdan suzib, dengiz tomon yo‘l oladi. Chol dengizni yaxshi ko‘radi, uni ayol kishini eslagan kabi entikib o‘ylaydi. Ilmoqqa xo‘rakni ilgandan so‘ng Santyago qushlar va baliqlar bilan xayolan muloqot qilib, asta-sekin suzadi. Yolg‘izlikka o‘rganib qolgan chol o‘zi bilan o‘zi gaplashadi.

Oldin o‘zi yolg‘iz qolganida u kuylardi; u ba’zan hatto tunda, katta yelkanli qayiqlarda suzganda yoki toshbaqalarni ov qilganda ham qo‘shiq aytgan.

Chol okeanning turli jonzotlarini biladi va ularga juda yumshoq munosabatda bo‘ladi.

Avvaliga Santyago kichkina tunets balig‘ini ushlaydi. U tunetslar suruvi atrofida uning xo‘raklarini yaxshi ko‘ruvchi katta baliq bor deb umid qiladi. Ko‘p o‘tmay chol qarmoq o‘rnini bosadigan yashil novdaning yengil silkinishini sezadi. Qarmoq ipi pastga tortila boshlaydi va chol qo‘lga tushgan juda katta baliqning vaznini his qiladi.

Chol qalin baliq ovlash ipini tortib olishga harakat qiladi, ammo u muvaffaqiyatga erishmaydi – katta va kuchli baliq u bilan birga yengil qayiqni tortib ketadi. Chol uning yonida bola yo‘qligidan afsuslanadi – Santyago baliq bilan olishayotganida Manolin boshqa qarmoqlardan o‘lja oli turishi mumkin edi.

Oradan taxminan to‘rt soat o‘tadi. Oqshom yaqinlashmoqda. Cholning qo‘llari tilinib ketgan, baliq ovlash ipini orqasiga tashlaydi va uning ostiga qop qo‘yadi. Endi Santyago qayiq tomon suyanib, biroz dam olishi mumkin.

Qarilikda odam yolg‘iz qolishi mumkin emas… Ammo, bu muqarrar.

Tun. Baliq qayiqni qirg‘oqdan uzoqroqqa tortadi. Chol charchagan, lekin baliq haqidagi o‘ylar uni bir lahza tark etmaydi. Ba’zan u unga achinadi – katta, kuchli va keksa baliq, chol yashashi uchun o‘lishi kerak. Santyago baliq bilan gaplashmoqda: “Men o‘lgunimcha sendan ajralmayman”.

Cholning kuchi tugayapti, baliq esa charchamaydi. Santyago tongda tunets yeydi – uning boshqa ovqati yo‘q. Chol baliq suv yuzasida paydo bo‘lishiga umid qiladi va keyin uni nayza bilan o‘ldirishi mumkin.

Nihoyat, suv yuzasida baliq paydo bo‘ladi. U Quyoshda tovlanadi, boshi va orqasi to‘q binafsha rang, burnining o‘rniga esa – qilich, xuddi beysbol bitasi kabi uzun. U qayiqdan ikki fut uzunroq.

Sirtda paydo bo‘lgan baliq yana chuqurlikka kirib, qayiqni tortib ketadi va chol uni ushlab turish uchun kuch to‘playdi. Xudoga ishonmasa-da, duo o‘qiydi.

Yana bir kun o‘tadi. O‘zini chalg‘itish uchun, chol beysbol o‘yinlarini eslaydi. U Kasablankadagi qovoqxonada bir vaqtlar portning eng kuchli odami bo‘lgan qora tanli odam bilan qanday qilib kuch sinashganini, ular kun bo‘yi stolda qanday qilib qo‘llarini tushirmasdan o‘tirganlarini va oxir-oqibat qanday qilib g‘alaba qozonganini eslaydi. U bunday janglarda bir necha marotaba qatnashgan, g‘alaba qozongan, ammo keyin baliq ovlash uchun o‘ng qo‘l kerak deb qaror qilib, bu ishni tashlab yuborgan.

Baliq bilan jang davom etmoqda. Santyago o‘ng qo‘li bilan qarmoq ipini ushlab turadi. Kichik qarmoqqa makrel balig‘i ilinadi. Chol u bilan kuchini mustahkamlaydi, garchi bu baliq mutlaqo mazasiz bo‘lsa ham. U ovqatlanadigan hech narsaga ega bo‘lmagan katta baliq uchun achinadi, ammo uni o‘ldirishga bo‘lgan qat’iylik pasaymaydi.

Tunda baliq suv yuzasiga chiqadi va aylana suza boshlaydi. Bu baliq charchaganining belgisidir. Chol baliq ovini tugatish uchun nayza tayyorlamoqda. Keksa Santyagoning charchoqdan fikrlari chalkashib ketadi va uning ko‘zlarida qora dog‘lar raqsga tusha boyshlaydi. Chol qolgan bor kuchini to‘playdi va baliqning biqiniga nayza sanchadi.

Keyin baliq hayotga qaytadi, garchi allaqachon o‘limni bo‘yniga olgan bo‘lsa-da, go‘zalligi bilan maqtangandek suv sathidan ko‘tariladi.

Ko‘ngil aynish va kuchsizlikni yengib, chol baliqni qayiqning yon tomoniga bog‘lab, qirg‘oqqa tomon buriladi.

Qon hidiga suzib kelgan birinchi akula paydo bo‘lgunicha oradan bir soat o‘tadi. U qayiqqa yaqinlashadi va baliqni tishlari bilan yirtishni boshladi. Chol uni bosh suyagidagi eng himoyasiz joyiga nayza bilan uradi. U nayza, arqon va ulkan baliq parchalarini sudrab, suv tubiga sho‘ng‘ib ketadi.

Santyago yana ikkita akulani eshkakka bog‘lab qo‘yilgan pichoq bilan o‘ldiradi. Akulalar baliqning kamida chorak qismini olib ketadi. To‘rtinchi akulada pichoq sinadi va chol kuchli to‘qmoqni qo‘liga oladi.

U qayiqqa akulaning har bir hujumi bir parcha uzib olingan go‘shtni anglatishini va endi baliq qoni dengizda magistral kabi keng iz qoldirganligi dunyodagi barcha akulalarni chorlashini biladi.

Keyingi akulalar guruhi Quyosh botishidan oldin kemaga hujum qiladi. Chol ularning boshlariga to‘qmoq bilan urib, haydab yuboradi, lekin tunda ular qaytib keladi. Santyago avval yirtqichlarga qarshi to‘qmoq bilan, keyin esa rumpelning o‘tkir parchasi bilan kurashadi. Nihoyat, akulalar suzib ketadi: ular uchun ovqatlanishga boshqa hech narsa qolmagan edi.

Chol kechqurun ko‘rfazdagi kulbasiga kiradi. Tutqichni yechib, yelkanni bog‘lab, uyi tomon yuradi. Chol bir zum orqasiga o‘girilib, katta baliq dumini va oq suzgichini ko‘radi.

Bola cholning kulbasiga keladi. Santyago uxlamoqda. Bola cholning yarador kaftlarini ko‘rib yig‘laydi. U cholga qahva olib kelib, uni tinchlantiradi va bundan buyon ular birga baliq ovlashiga ishontiradi, chunki u hali ko‘p narsalarni o‘rganishi kerak. U cholga omad olib kelishiga ishonadi.

Ertalab baliqchilar bahaybat baliq qoldiqlaridan hayratda qoladi. Boy sayyohlar qirg‘oqqa keladi. Ular baliqning ulkan dumi bilan uzun oq umurtqasini ko‘rib hayron qoladi. Ofitsiant ularga nima bo‘lganini aytib berishga harakat qiladi, lekin ular hech narsani tushunmaydi – ular bunday hayotdan juda uzoqda edi.

Bu paytda chol uxlamoqda edi va tushida qirg‘oqqa chiqayotgan sherlarni ko‘rardi..