Pedagoglarning sha’ni va obro‘sini himoya qilishda adolatli yondashuv: endilikda sudga murojaat qilish bepul

Rayimova Munisa Nozim qizi
Xalqaro huquq va inson huquqlari kafedrasi o’qituvchisi, Sidney universiteti bitiruvchisi

O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sohasiga bo‘lgan e’tibor yildan-yilga kuchayib bormoqda. Bu e’tibor faqatgina moddiy-texnik bazani yaxshilash yoki zamonaviy darsliklar yaratish bilan chegaralanmayapti. So‘nggi yillarda pedagoglarning huquqiy maqomini mustahkamlash, ularning mehnat faoliyati davomida yuzaga keladigan muammolarni qonuniy asosda hal etish imkoniyatlarini kengaytirish borasida ham muhim qadamlar tashlanmoqda. Bu esa o‘z navbatida, ta’lim muassasalarida xizmat qilayotgan o‘qituvchilarning jamiyatdagi o‘rni va nufuzini mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Ayniqsa, ularning sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro‘sini himoya qilish bilan bog‘liq qonuniy kafolatlar kuchayib borayotgani — bu kasb egalariga bo‘lgan hurmat va ishonch ifodasidir. Shunday huquqiy yangiliklardan biri sifatida shuni alohida ta’kidlash kerakki, endilikda pedagog xodimlar o‘z kasbiy faoliyatini amalga oshirish jarayonida sha’ni, qadr-qimmati yoki ishchanlik obro‘siga tajovuz qilingan deb hisoblagan holatlarda, sud orqali o‘z huquqlarini himoya qilmoqchi bo‘lsalar, ular uchun muhim yengillik joriy etildi. Ya’ni, sudga murojaat qilganda davlat boji to‘lashdan ozod qilindilar.

Bu esa, birinchi navbatda, o‘qituvchilarni o‘z huquqlarini himoya qilishga undaydi. Endilikda pedagoglar uchun iqtisodiy to‘siqlar bo‘lmagan holda sudga murojaat qilish yo‘li ochildi. Bu o‘zgarish ta’lim sohasidagi adolatli muhitni shakllantirishda, shuningdek, pedagogning sha’ni va obro‘sini muqaddas deb bilishda muhim qadamlardan biridir. Davlat tomonidan ta’lim sohasi vakillariga bunday huquqiy imtiyozlarning berilishi — ularning kasbiy faoliyati faqat mehnat bilan emas, balki huquqiy kafolatlar bilan ham qo‘llab-quvvatlanishini anglatadi. Shu jihatdan, pedagog kasbi nafaqat ma’naviy, balki huquqiy jihatdan ham davlat himoyasiga olingan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.

Pedagog kadrlar uchun berilgan ushbu muhim huquqiy yengillik O‘zbekiston Respublikasining “Davlat boji to‘g‘risida”gi Qonunida o‘z aksini topgan. Mazkur qonun 2019 yil 9 dekabrda Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan va 14 dekabr kuni Oliy Majlis Senati tomonidan ma’qullangan. Qonunning rasmiy matni https://lex.uz/uz/docs/4680944 manzili orqali ochiq tarzda tanishish uchun e’lon qilingan. Ushbu normativ-huquqiy hujjatda aniq ko‘rsatilishicha, pedagog xodimlar o‘z kasbiy faoliyati doirasida sha’ni, qadr-qimmati yoki ishchanlik obro‘sini himoya qilishga qaratilgan da’vo arizasi bilan sudga murojaat qilgan hollarda, ular davlat boji to‘lashdan ozod qilinadi. Ya’ni, pedagog o‘z huquqini himoya qilish maqsadida da’vo bilan chiqqanida, sud jarayoni uchun talab etiladigan davlat yig‘imi (boj)ni to‘lamaydi.

Bu modda bevosita amaliyotda qanday ko‘rinish oladi?

Avvallari pedagog biron ommaviy axborot vositasi, ijtimoiy tarmoq foydalanuvchisi yoki boshqa shaxs tomonidan sha’ni yoki obro‘siga putur yetkazuvchi ma’lumotlar tarqatilganda, sud orqali bu holatga huquqiy baho berilishini istasa, u da’vo arizasi bilan birga davlat boji to‘lashi shart edi. Ayni paytda esa, bu xarajat olib tashlangan, pedagoglar hech qanday moliyaviy to‘siqlarsiz sudga murojaat qilish imkoniyatiga ega. Mazkur huquqiy yengillikning asosiy maqsadi – ta’lim sohasida faoliyat yuritayotgan shaxslarning sha’ni va obro‘sini muhofaza qilishni real amaliyotga aylantirishdir. Endi ular huquqiy mexanizmlardan foydalanishdan cho‘chimaydi, suddan adolat izlash imkoniyatini to‘liq qo‘lga kiritadilar.

Bu imtiyoz maktabgacha ta’lim muassasalaridan tortib, umumiy o‘rta ta’lim, akademik litsey, kasb-hunar maktablari, kollejlar, oliy ta’lim muassasalarigacha bo‘lgan barcha turdagi o‘quv dargohlarida mehnat qilayotgan pedagoglar uchun amal qiladi. Ya’ni, nafaqat o‘qituvchi, balki ustoz, tarbiyachi, dotsent, professor yoki boshqa o‘quv jarayonida ishtirok etayotgan kasbiy mutaxassislar ham bu huquqdan foydalanishlari mumkin.

Ayni chog‘da, bu huquqiy o‘zgarish pedagog kasbining jamiyatdagi mavqeini mustahkamlashda, ularning mehnatini e’tirof etishda va eng asosiysi, ta’lim sifatini oshirishda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Chunki o‘zini qonun bilan himoyalangan his qilgan pedagog — o‘z kasbiga yanada mas’uliyatli va ilhom bilan yondashadi. Sud amaliyotiga oid ochiq manbalarga tayanilgan holda aytish mumkinki, 2020–2024 yillar davomida pedagog xodimlar tomonidan sha’ni va qadr-qimmatni himoya qilish bilan bog‘liq murojaatlar soni oshgan. Avvalgi yillarda bu ko‘rsatkich nisbatan past bo‘lgan bo‘lsa, 2020 yildan boshlab qonunchilikdagi bu kabi imtiyozlar sababli sudga da’vo bilan murojaat qilgan o‘qituvchilar soni yilma-yil ortib bormoqda.

Bu esa shuni ko‘rsatadiki, pedagoglar o‘z huquqlaridan xabardor bo‘lib bormoqda va qonuniy yo‘l bilan himoyaga intilish holatlari ko‘paymoqda. Bu esa fuqarolik jamiyati shakllanishi yo‘lidagi muhim ko‘rsatkichlardan biridir. Bu qonuniy o‘zgarishning amaliy hayotdagi ahamiyati beqiyosdir. Ilgari pedagog xodimlar sudga da’vo arizasi bilan murojaat qilganida, ariza bilan birga muayyan miqdorda davlat boji to‘lashi talab etilar edi. Bu holat ayrim o‘qituvchilar uchun jiddiy moliyaviy to‘siqqa aylangan, natijada ular o‘z sha’ni yoki obro‘siga nisbatan yetkazilgan zarar yuzasidan qonuniy choralar ko‘rishga jur’at eta olmagan. Ayniqsa, hududiy maktablarda faoliyat yuritayotgan, moddiy sharoiti cheklangan pedagoglar orasida bu holat tez-tez uchrab turgan. Yangi tartib esa bu to‘siqni butkul yo‘q qiladi — endilikda pedagoglar uchun o‘z huquqini himoya qilish yo‘lida hech qanday moliyaviy to‘lov talab etilmaydi.

Bunday yengillik, bir tomondan, adolat tamoyilini amalda qaror toptirish imkonini beradi. Pedagoglar endi sha’ni va obro‘siga putur yetkazilgan holatlarda sud orqali o‘z haqlarini tiklashdan cho‘chimaydi, aksincha, qonuniy yo‘l bilan haqiqatni talab qilishga undaladi. Ikkinchi jihatdan esa, bu yondashuv o‘qituvchilarning ijtimoiy himoyasini mustahkamlaydi — ya’ni davlat ularning sha’ni va qadr-qimmatini qonuniy jihatdan muhofaza qilishga jiddiy e’tibor qaratayotganini ochiq bildiradi. Bu o‘z navbatida jamiyatda o‘qituvchi kasbiga nisbatan hurmat va ishonchni oshiradi, o‘zini qonun bilan himoyalangan deb bilgan pedagog esa kasbiga yanada mas’uliyat bilan yondashadi.

Shuningdek, bu o‘zgarish ta’lim muassasalarida sog‘lom muhit qaror topishiga ham xizmat qiladi. Chunki endi har qanday tuhmat, obro‘sizlantirish yoki kamsitish holati javobsiz qolmasligi, pedagog tomonidan qonuniy tartibda ko‘rib chiqilishi aniq. Bu esa atrofdagilarni, jumladan, hamkasblar, ota-onalar, hatto rahbarlarni ham o‘z so‘zlari va harakatlariga mas’uliyat bilan yondashishga undaydi. Natijada ta’lim muhitida muomala madaniyati, huquqiy madaniyat va o‘zaro hurmat kuchayadi.

Xulosa qilib aytganda, bugungi kunda taraqqiyot sari intilayotgan har qanday jamiyatning tayanchi — ta’lim tizimi, uning yuragi esa — pedagog kadrlardir. O‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki insoniyatga yo‘l ko‘rsatuvchi, yosh avlodni vatanparvarlik, ma’naviyat, bilim va madaniyat ruhida tarbiyalaydigan fidoyi kasb egasidir. Shunday ulug‘ vazifani bajarayotgan insonning sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro‘sini qonun bilan muhofaza qilish — bu adolat va insonparvarlik mezonining amaliy ko‘rinishidir. Pedagog xodimlarga sudda da’vo bilan murojaat qilishda davlat boji to‘lash majburiyatining olib tashlanishi — bu ularning faqat kasbiy faoliyatiga emas, balki shaxs sifatida jamiyatdagi o‘rniga ham berilgan yuksak bahodir. Endi o‘qituvchi nafaqat darsxonada, balki hayotda ham o‘z haqlarini dadillik bilan talab qila oladi. Zero, qonun ularning yonida turibdi — bu esa ularga ishonch, daxlsizlik, mustahkam ijtimoiy himoya va erkin fikr bildirish imkoniyatini taqdim etadi.

Shu jihatdan olib qaraganda, bugungi pedagog — faqat bilim manbai emas, balki o‘z huquqini biluvchi, qonuniy asosda o‘zini himoya qila oladigan shaxs bo‘lishi lozim. Bu esa, o‘z navbatida, jamiyatda huquqiy ong va madaniyatni yuksaltiradi, yosh avlodga ham huquqiy savodxonlik namunasi bo‘lib xizmat qiladi. Zamon talabidan kelib chiqib, har bir o‘qituvchi o‘zining nafaqat burch va mas’uliyatini, balki huquqlarini ham chuqur anglashi, kerak bo‘lsa, ularni qonuniy yo‘llar bilan himoya qila olishi zarur. Davlat yaratib bergan huquqiy kafolatlar — bu imkoniyat, undan foydalanish esa har bir pedagogning huquqiy madaniyati va faolligiga bog‘liq. Haqqoniylik va hurmat ustuvor bo‘lgan jamiyatda o‘qituvchining qadri doimo baland bo‘ladi. Demak, bugun biz nafaqat bilimli, balki huquqiy jihatdan savodli va o‘z sha’nini himoya qilishga qodir o‘qituvchi obrazini shakllantirish yo‘lida muhim bir bosqichda turibmiz. Shu yuksak ishonchni oqlash esa, har bir pedagogning huquqiy faolligi va fuqarolik pozitsiyasiga bevosita bog‘liq.