O’zbekiston sharoitida “Melafen» preparatlari yordamida neft bilan ifloslangan tuproqlarni biologik tozalash

Annotatsiya

Ushbu maqolada O’zbekiston sharoitida neft bilan ifloslangan tuproqlarni tozalash uchun yangi preparatni qo’llab ko’rish haqida so’z boradi. Bu biopreparat ifloslangan yerlarni tezroq chirindiga aylantirishga xizmat qiladi. Bu jarayon amalga oshsa tabiatga va iqtisodiyotga samarli deb hisoblaymiz.

Kalit so’zlar

Biosfera, melafen, bioremediatsiyalash, transformatsiya, biogeokimyoviy, ekotizim, yoqilg’i-energetika kompleksi, post-texnogen, maksimal.

Neft qazib olish va neftni qayta ishlash sanoatining rivojlanishi natijasida tasodifan neftning to’kilishi xavfi va natijada atrof-muhitning fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlarining o’zgarishida namoyon bo’ladigan ekologik salbiy ta’sir kuchayadi. Neft va neft mahsulotlari atrof-muhitni ifloslantiruvchi birinchi o’ringa ega. Zotan, ba’zi neft qazib chiqaradigan hududlar atrof-muhit holati tufayli ekologik ofat zonalariga yaqinlashmoqda. Turli xil tabiiy zonalarda – Shimoldan mamlakat janubiga qadar tabiiy tizimlarning ishlashi va hayot sifatidagi o’zgarishlarning barqaror va tez-tez qaytarib bo’lmaydigan o’zgarishi xavfi mavjud. Atrof muhitning deyarli barcha tarkibiy qismlarida chuqur o’zgarishlar mavjud: tuproqlar va tuproq qoplamining tuzilishi, zaminlar, er usti va er osti suvlari, biotabiat va havo [1]. Neft ifloslanishining tuproqqa ta’siri uning fizik, fizik-kimyoviy va kimyoviy xususiyatlarining o’zgarishi, biologik jarayonlarning intensivligini tahlil qilishida namoyon bo’ladi. Surunkali neft to’kilishi yer unumdorligining tez yo’qolishiga yoki landshaftlarning to’liq buzilishiga olib keladi. Neft ifloslanishi boshqa antropogen ta’sirlardan farq qiladi, chunki u atrofga doimiy emas, balki «salvo» yukini beradi va tezda javob beradi. Buzilgan yerlarni tiklash bilan ifloslanish oqibatlarini bartaraf etish bilan bog’liq barcha tadbirlarda asosiy prinsipdan kelib chiqish kerak: ekotizimga allaqachon ifloslanish oqibatida yetkazilganidan ko’proq zarar yetkazmaslik kerak [2]. .

Ifloslangan ekotizimlarni tiklashning mohiyati ekotizimning ichki funktsiyalarini dastlabki funktsiyalarini tiklash uchun maksimal darajada safarbar qilishdan iborat. Neft bilan ifloslangan erlarni qayta tiklash – bu ekotizimning barcha tabiiy zahiralaridan foydalanilgan holda o’z-o’zini tozalash jarayonining tezlashishi [3]. Neftini ishlab chiqarish va tashishda ekologik xavfsizlik muammolari dolzarbligi sababli turli mamlakatlar olimlarining katta e’tiborini jalb qildi va jalb qilmoqda. Atrof-muhitni neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishidan, shuningdek ularni yo’q qilishdan himoya qilish muammosi cheklangan imkoniyatlar, ba’zan esa ushbu maqsadlar uchun tozalashning mexanik, fizikaviy va kimyoviy usullaridan foydalanishning ekologik xavfsizligi sababli tobora kuchayib bormoqda. . Shu munosabat bilan, neft bilan ifloslangan hududlarni tozalashning biologik usullarini tozalash maqsadlarida qo’llash imkoniyati dolzarbdir. Neft bilan ifloslanganidan keyin tabiiy tizimlarni qayta tiklashning tabiiy jarayonlari juda uzoq vaqt bo’lib, ularni o’z-o’zini tozalashning asosiy omillari tabiiy destruktorlar – tarkibida yuqori tarkibli muhitda o’sish va faol biokimyoviy faollikni namoyish etishga qodir bo’lgan uglevodorod oksidlovchi mikroorganizmlar bilan ishlash zarur[5].

Neft uglevodorodlarini yetishtirish va uglerod va energiya manbai sifatida ishlatish qobiliyatini ko’rsatadigan faol mikrobiologik shtammlardan foydalanishga asoslangan tuproqni neftni ifloslanishidan tozalashning biologik usullari bugungi kunda keng ishlab chiqilgan va qo’llanilmoqda. Qulay atrof-muhit sharoitida (optimal harorat, sho’rlanish, pH, etarli miqdordagi shamollatish, mineral ozuqalar bilan ta’minlash), yaxshi tanlangan madan yoki shtammlarning aralashmasi qisqa vaqt ichida deyarli o’nlab tonna neftdan to’liq foydalanishi mumkin. Xususan, o’zlarining biomassasi, karbonat angidrid va ekologik toza mahsulotlarning organik moddalariga aylangan HClar. NSni yo’q qilish jarayoni ob’ektning ifloslanish darajasiga, ifloslantiruvchi moddasining kimyoviy tarkibiga, atrof-muhitning iqlimiy va fizik-kimyoviy parametrlariga qarab bir necha kundan yoki haftadan bir necha oygacha bo’lgan davrda amalga oshiriladi [6]. Hozirgi vaqtda aborigen moyni oksidlovchi mikroorganizmlarni (MO) sun’iy ravishda stimulyatsiya qilish sohasida tadqiqotlar faol olib borilmoqda. MO shtammlarini kiritish bilan taqqoslaganda, tuproqni meliorativ holatida xavfsiz dori-stimulyatorlardan foydalanish ko’proq afzaldir, chunki bunday dorilar flora va faunaga toksik ta’sir ko’rsatmaydi, genetik sintezlangan bakteriyalarni o’z ichiga olmaydi, so’ng tuproqni tozalash uchun qo’shimcha choralarni talab qiladi.

Bugungi kunga kelib, tabiatdagi sanoat ta’siri shu darajaga etganki, mintaqaviy yashash muhitini saqlab qolish uchun jiddiy tashvish tug’dirmoqda. Qisqa vaqt ichida biologik faol harorat juda sekin o’z-o’zini tozalashga olib keladi va neftni parchalash uchun ishlatiladigan standart mikrobiologik vositalarning ta’sirini cheklaydi yoki inkor etadi. Fanda tabiatni tiklash yo’nalishini rivojlantirish va uning natijalarini amaliyotga tatbiq etish nafaqat ekologik, balki ijtimoiy-iqtisodiy xarakterdagi murakkab muammo hisoblanadi. Faol iqtisodiy faoliyatning imkoniyati post-texnogen hududlarni samarali ravishda tiklash, o’zlarining biologik xilma-xilligi bilan yo’q qilingan ikkilamchi zonali ekotizimlar o’rnida shakllantirish qobiliyati bilan chambarchas bog’liq. Shunday qilib, nafaqat hududning biosfera barqarorligini, balki mahalliy aholi hayoti va iqtisodiy faoliyatining resurs bazasini saqlashga erishiladi. Adabiyotdan [8, 9; 10, 11] ma’lumki, neft bilan ifloslangan yerlarni bioremediatsiya qilish jarayonlari noqulay omillar bilan cheklanadi, masalan: shamollatish va namlikning etarli emasligi, ozuqa moddalarining past konsentratsiyasi. Shu munosabat bilan, bir qator mualliflar [12] neft uglevodorodlarining parchalanishini tezlashtirish va mikrofloraning hayotiy faoliyati uchun maqbul fizik-kimyoviy sharoitlarni yaratish uchun biologik mahsulotlardan foydalanishni biogen qo’shimchalar kiritish bilan birlashtirishni maqsadga muvofiq deb bilishadi. Ushbu ilmiy ishni O’zbekistonning neft bilan ifloslangan hududlaridan birida amalaga oshirish ko’zda tutilgan.

Bu sintetik preparat «Melafen» N-P-organik preparat sifatida o’rganildi. Ishning maqsadi «YYY» ferment preparati va «Melafen» NP-organik tarkibini tayyorlashning O’zbekiston tuproqlarida NZ ning yo’q qilinish jarayonlariga ta’sirini o’rganish va solishtirish edi. Ekstremal Janubning neft ishlab chiqaradigan korxonalari hududida atrof-muhitga tushadigan yukning pasayishini ta’minlovchi, neft bilan ifloslangan tuproqlarni qayta tiklash.

Belgilangan maqsadga muvofiq, asosiy vazifalar aniqlandi:

– O’zbekistonda neft ifloslangan taqdirda tuproqlarni o’z-o’zini tozalash imkoniyatlarini aniqlash;

– preparatning tuproqdagi NS yo’q bo’lish jarayonlariga ta’sirini o’rganish;

– «Melafen» preparatining tuproqdagi NZ yo’q bo’lish jarayonlariga ta’sirini * o’rganish;

– yog’li ifloslangan tuproqlarni tozalash jarayoni eng samarali bo’lgan «Melafen» preparatining optimal konsentratsiyasini aniqlash; ushbu preparatni qo’llash usulini ishlab chiqish;

– tuproqning mikrobiologik namunalarini kuzatish;

– O’zbekistonning neft ishlab chiqaradigan korxonalari uchun neft bilan ifloslangan tuproqlarni qayta tiklash texnologiyasini ishlab chiqish.

Bu jarayonlarning ilmiy yangiligi birinchi marta «Melafen» preparati tuproqdagi NSni yo’q qilish uchun tekshirildi va sinovdan o’tkazildi. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda sanoatning rivojlanishi va ko’tarilishi iqtisodiyotni barqarorlashtirish va umuman mamlakatdagi umumiy vaziyat uchun ijobiy moment hisoblanadi. Yoqilg’i-energetika kompleksi, xususan, neft qazib olish, yangi konlarni o’zlashtirish hisobiga rivojlanib bormoqda, neft qazib olishning o’sishi zaxiralarning maksimal darajada qayta tiklanishini ta’minlaydigan yangi texnologiyalarni joriy qilish hisobiga, atrof-muhitga bosimning bunday darajasi bilan uning holati katastrofik ravishda yomonlashadi. Neft ishlab chiqarish tabiiy muhitning barcha tarkibiy qismlariga va birinchi navbatda tuproq landshaftlariga ta’siri bilan bog’liq. Tuproqlarning neft bilan ifloslanishi alohida xavf tug’diradi, chunki shimoliy tuproq ekotizimlarining o’z-o’zini tozalashi va qayta tiklanishi neftning ifloslanishi bilan buzilgan, bu biotsenozni bosqichma-bosqich tiklash bilan bog’liq bo’lgan ifloslantiruvchi moddalarning transformatsiyasining murakkab biogeokimyoviy jarayoni. Tuproq biosferaning juda o’ziga xos tarkibiy qismidir. U nafaqat ifloslanish tarkibiy qismlarini to’playdi, balki atmosferaga, gidrosferaga va tirik moddalarga kimyoviy elementlar va birikmalarning o’tishini boshqaruvchi tabiiy bufer vazifasini ham bajaradi. Shu sababli, hozirgi vaqtda neft bilan ifloslangan tuproqlarni bioremediatsiyalash texnologiyalarini ishlab chiqish va takomillashtirish muhim ekologik vazifadir.

Adabiyotlar  ro’yxati

1. Kaxatkina, MI Neft bilan ifloslangan toshqin tuproqlarda chirindi tarkibi. Kaxatkina // G’arbiy Sibirda tuproqlardan va tuproq qoplamidan oqilona foydalanish. Tomsk, 1986.

2. Neft bilan ifloslangan tuproqlarni mikrobiologik rekultivatsiyasi / N. A. Kireeva va boshq. – M .: «VNIIOENG» OAJ, 2001.
3. Pikovskiy, Yu. I., Solntseva, NP Sod-podzolik tuproqlarning neft oqimi ta’sirida geokimyoviy o’zgarishi / Yu. I. Pikovskiy, NP Solntseva // Landshaftlardagi moddalarning texnogen oqimi va ekotizim holati. -M. : Fan, 1981.
4. Galiev, RA. Neft loyining fitoremediatsiyasi: muallif. dis. … Cand. biol. Fanlar / R. A. Galliev. Qozon, 2007.
5. Glazovskaya, MA Atrof-muhitning o’zini o’zi tozalash qobiliyati / MA Glazovskaya, // Tabiat. 1979.
6. Tuproqning neft bilan ifloslanishining ekologik oqibatlari: Yerning bakterial filtri: referatlar. hisobot seminar Perm, 1985 yil 30-31 may -Perm, 1985.-
7. Andreson, RK Shimolda melioratsiya / RK Andreson // Uzoq Shimolda melioratsiya bo’yicha tavsiyalar. – Syktyvkar, 1997.
8. Foght I.M., Westlake D.W.S. // Texnol to’kilmasin. Nenslett. 1992.
9. Stabnikova, E. V. Mikroorganizmlar – neftning ifloslanishini buzuvchi vositalar / E. V. Stabnikova, M. V. Selezneva, A. N. Dulgerov, V. N. Ivanov // Amaliy biokimyo va mikrobiologiya. 1996. – T.
10. Sidorov, DT Tuproqning neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishini bartaraf etishning biotexnik usullari / DT Sidorov, I. A. Borzenkov, E. I.
11. Milekhina, S. S. Belyaev, M. V. Ivanov // Amaliy biokimyo va mikrobiologiya. 1998. – T.

12. Kireeva, H.A. Yog ‘bilan ifloslangan tuproqlarda mikrobiologik jarayonlar / N. A. Kireeva. Ufa. : Boshqird davlat universiteti nashriyoti 199

Abduraxmonov S.T.

Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universiteti magistranti,

Surxondaryo viloyati «Kelajak liderlari» klubi a’zosi