Akkreditiv naqd pulsiz hisob-kitob qilishning bir turi hisoblanib, u bankning applikant (mijoz-xaridor) topshirig‘iga asosan kelishilgan valyutada tomonlar o‘rtasida belgilangan summani, belgilangan muddatda akkreditiv shartlarida ko‘zda tutilgan hujjatlar taqdim etilganidan keyin, benefitsiar (sotuvchi) foydasiga to‘lovni amalga oshirish bo‘yicha qabul qilingan pul majburiyati sanaladi.
Akkreditiv – bu bankning xizmatidir, shuningdek, xaridorga to’lovni amalga oshirish uchun sotuvchi tomonidan bankga berilgan mablag’ni ta’minlash maqsadida ishlatiladi. Akkreditiv sotuvchining to’lovni amalga oshirishini ta’minlash va bank sotuvchiga to’lovni taqdim etishni ta’minlash imkonini beradi. Bank sotuvchidan mablag’ni olib, sotuvchi ishlab chiqarish yoki ko’chirish jarayonini boshlashi uchun kerakli hujjatlarni berishini talab qiladi. Akkreditiv to’lov shartlari sifatida sotuvchining bankiga xizmat qiladi va shaxsiy moliyaviy xavfsizlikni ta’minlash uchun qo’llaniladi.
Akkreditivning boshqa foydasi shundaki, uning orqali xaridor va sotuvchi o’rtasida xavfsiz va ishonchli tranzaksiyalar o’tkazish imkoniyati yuzaga keladi. Sotuvchi, sotish uchun maxsus shartlarni bajargandan so’ng, bankga akkreditivni olish uchun ariza yuboradi. Bank esa, sotuvchining moliyaviy tizimiga xamda rivojlanayotgan sotuvlarga mos keladigan akkreditiv shartlarini belgilaydi. Shu bilan birga, bank sotuvchining to’lovini taqdim etish vaqtida bajarilishi kerak bo’lgan shartlarga rioya qilishni ta’minlaydi.
Akkreditiv odatda ixtiyoriy muddatli yoki aniq sanadan boshlab amal qiladi. Bu davlatlarning maxsus qonunlariga va xususiyatiy shartlarga bog’liq bo’lishi mumkin. Shu bilan birga, akkreditiv mablag’ining miqdori ham sotuvchi va xaridorga bog’liq bo’lib, uni bank sotuvchi tomonidan olib borilishi vaqtida tekshiriladi.
Akkreditiv – bu moliyaviy imtiyozli xizmatdir, chunki uning orqali xaridorga sotuvni to’lash uchun etiborli to’lovlarni amalga oshirishga imkon beriladi. Bunda sotuvchining qarzlariga nisbatan ortiqcha mablag’ni to’lash zarurati mavjud emas. Akkreditiv ayni damda ishonchli va xavfsiz tranzaksiyalar o’tkazishga imkon beradi.
Akkreditivning boshqa bir foydasi shundaki, bu xizmat orqali xaridorga maxsus shartlar yoki muddatlar belgilash imkoniyati yuzaga keladi. Masalan, sotuvchi tovarlarni xarid qilish vaqtini oshirishni xohlasa, bank bilan kelishilgan shartlar bo’yicha kelajakda sotuvni to’lovi uchun muddat ko’paytirilishi mumkin. Bundan tashqari, akkreditiv yordamida sotuvchi tovarlarni xarid qilish uchun kredit miqdorini ham olishi mumkin.
Akkreditivning bir necha turlari mavjud, shu jumladan, odatda ma’lum bir miqdor uchun belgilangan xaridor yoki sotuvchi uchun yagona vaqtlik akkreditivlar, odamlar yoki kompaniyalar o’rtasidagi mavjud moliyaviy munosabatlar uchun o’tgan vaqtlik akkreditivlar kabi. Shu bilan birga, akkreditivlar alohida shartlarga ega bo’lishi mumkin, shunday qilib, ularni sifatli vaqtli, ishonchli va boshqa turlarga ajratish mumkin.
Akkreditivning amal qilish jarayoni murakkabdir, chunki unda xaridorga va sotuvchiga to’g’ridan-to’g’ri to’lov amalga oshirilishi kerak bo’ladi. Bunda banklar katta xavfsizlik va ishonchli tranzaksiyalarni ta’minlash uchun ularga xizmat qilishadi. Shu sababli, akkreditivning barcha shartlariga rioya qilish zarurati bor va tranzaksiyalar bilan shug’ullanuvchi taraflarning to’g’ridan-to’g’ri va aniq kelishilgan shartlarga rioya qilishi kerak.
Akkreditiv – bu akkreditivni ochgan bankning sotuvchi nomidan xaridorga kelishilgan summani sotuvchi tomonidan akkreditivda ko‘rsatilgan hujjatlarni taqdim etish sharti bilan to‘lash majburiyati. Tovarni import qiluvchi va eksport qiluvchi shuni hisobga olishi lozimki, akkreditivlar ular asoslangan oldi-sotdi shartnomalari yoki boshqa shartnomalardan alohidalashgan bitimni o‘zida namoyon etadi.
Hujjatlashtirilgan akkreditivlar yordamida hisob-kitoblarni amalga oshirish afzalliklari:
Import qiluvchilar uchun:
- Hujjatlashtirilgan akkreditiv sotuvchi yetkazib berish bo‘yicha majburiyatlarni bajarilmasligi bilan bog‘liq xatarlarni sezilarli darajada pasaytirishga yordam beradi.
- Akkreditivda tovar yuklab jo‘natilganligini tasdiqlovchi hujjatlar taqdim etilgandan keyingina to‘lov amalga oshiriladi.
- Akkreditivning mavjudligi oldindan to‘lash holatlarining yuzaga kelishini to‘liq yoki qisman voz kechishga imkon beradi.
Eksport qiluvchilar uchun:
- Akkreditiv shartlari bilan kelishilgan hujjatlarni taqdim etish bo‘yicha to‘lash kafolatlanganligi.
- Ishlab chiqarish xatarini pasaytiradi, avvalambor, xaridor buyurtmani bekor qilgan yoki o‘zgartirgan hollarda
- O‘z manfaatlarini hisobga olgan holda jadvalni tarkiblash imkoniyati.
- Xaridor tovarga nisbatan har qanday e’tiroz bildirganda ham to‘lashdan voz kecha olmaydi.
To’lov qobilyatinoma’lum bo’lgan korxonalar bilan hisob-kitob qilishda qo’l keladigan hisob-kitob shakliakkreditiv vositasida hisob-kitob qilishdir6. Ya`nibu bilan nima demoqchi? Bank ikkala tarafga akkreditiv hisob varaqa ochish uchun, avvalambor, ularning hisob raqamida yetarlisumma bormiyokiyo`q ekaniga qaraydi. Yuqoridagijumalada: “to’lov qobilyatinoma’lum bo’lgan korxonalar” deganda aynan shu nazarda tutilmoqda. Demak, bu hisob-kitob shaklida ishonchnisuiis`temol qilish degan tushuncha bo`lmaydi. Agarda ta`raflar o`rtasida kelishilgan shartnomalarning to`lov shakliniakkreditiv shaklibo`yicha amalga oshirsa, ishonchlibo`lishitabiiy. Bir so`z bilan aytganda, akkreditiv to’lov shaklining asosiy maqsadi: jo’natilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun tolovnikafolatlash. Shuningdek, huquqshunos olim O.A.Ortiqovning fikriga ko`ra, akkreditiv faqat bir ta’minotchibilan hisob-kitob qilishga mo`ljallangan bo`lshimumkin7. Akkreditivning muddativa hisob-kitob qilish tartibitomonlar o‘rtasida tuziladigan shartnomada belgilanadi. Shartnomada quyidagilar ko‘rsatiladi:-emitent bankning nomi;-akkreditiv turi, unibajarish muddativa bajarish usullari;-mol yetkazib beruvchining akkreditiv bo’yicha mablag‘ olishiuchun taqdim qilinadigan hujjatlar ro‘yxativa ularning aniq tavsifi;-tovarlarnijo`natgandan keyin hujjatlarnitaqdim qilish muddati;-mol yetkazib beruvchiva oluvchitomonlar nomi, ularning yuridik manzillari-bajaruvchibank nomiva boshqalar.
Akkreditiv to`lov shakli sotuvchining xaridorga ushbu tovarlarnitaqdim etishda olgan xavf-xatariniyumshatishning asosiy usulihisoblanadi. U bunisotuvchiga xaridor va sotuvchio’rtasidagioldi-sotdishartnomasida ko’rsatilgan hujjatlarnitaqdim etganiuchun to’lanishinita’minlash orqaliamalga oshiradi. Ya’ni, akkreditiv -bu bank sotuvchiga to’g’ridan-to’g’rito’lash orqalixaridordan sotuvchiga to’lash bo’yicha qonuniy majburiyatlarnibajarish uchun ishlatiladigan to’lov usuli. Shunday qilib, sotuvchito’lovniqabul qilish uchun xaridor emas, balkibankning kredit riskiga tayanadi. Bank sotuvchining o’zitovarniifodalovchiayirboshlash hujjatlari, hujjatlarnitaqdim etganda sotuvchiga tovar qiymatinito’laydi. Hujjatlar taqdim etilgandan so’ng, tovarlar an’anaviy ravishda emitent bankning nazoratida bo’ladi, bu esa xaridor (bankka sotuvchiga to’lovnito’lashnibuyurgan) bunday to’lovniamalga oshirganlik uchun bankka qaytarilishixavfidan himoya qiladi. Agarda, xaridor xarid bo’yicha to’lovniamalga oshira olmasa, sotuvchibankda to’lovnitalab qilishimumkin. Bank xaridorning talabinio’rganib chiqadiva agar u akkreditiv shartlariga mos kelsa, talabniqondiradi. Xalqaro doirada aksariyat akkreditivlar Xalqaro Savdo Palatasitomonidan e’lon qilingan hujjatlikreditlar bo’yicha yagona bojxona va amaliyot deb nomlanuvchiqoidalar bilan tartibga solinadi.
