Har qanday davlatning ijtimoiy siyosatining ajralmas qismi bu yetimlik muammosini hal qilishdir. Bola huquqlari to’g’risidagi konvensiya qabul qilingandan so’ng, birinchi navbatda, muammoning dastlabki bosqichida yordam ko’rsatish va yordam olish uchun bolaning oilaviy muhitda yashash va o’sish huquqini ta’minlash, oilani davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash muhim ahamiyatga ega.
Birlashgan Millatlar tashkilotining ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, urushlar, tabiiy ofatlar, talofatlar, ijtimoiy xaos, iqtisodiy muammolar kabi tobora keng tarqalgan global voqealar dunyodagi yetim soniga tasir etib, 2015-yilda 140 milliondan oshib ketgan. Islom fiqh adabiyotiga ko’ra, balog’atga yetguncha otasidan ayrilgan bolalarni tasvirlash uchun”yetim” atamasi ishlatiladi.Holbuki, zamonaviy xalqaro adabiyotlarda”etim” atamasi 18 yoshga yetmasdan ota-onasidan bir yoki ikkalasini ham yo’qotadigan bolalarni belgilaydi. Jahon aholisining 2,2 milliarddan 7,6 qismibolalardan iborat ekanligini hisobga olsak, dunyodagi bolalar umumiy sonining 6.5% yetim deb taxmin qilinadi; va afsuski, bu raqam aytilgan sabablar tufayli ortib bormoqda. Dunyo bo`ylab katta qiyinchiliklar mavjudligiga qaramay, UNICEF xodimlari har bir bolaning ovqatlanish, tabiiy ofatlardan va zo’ravonliklardan himoya qilinish va tenglik huquqlarini amalga oshirish uchun ishlaydi. YuNISEF va global sheriklar yetim bolalarni ota-onasidan birini yoki ikkalasini har qanday o’lim tufayli yo’qotgan 18 yoshga to’lmagan bolani aniqlab kelmoqdalar. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi hukumati yetim bolalar va ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalarni ijtimoiy muhofazasini yaxshilash bo’yicha turli tadbirlarni amalga oshirmoqda. Faqat 2019 yilda O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tashabbusi bilan ikkita asosiy hujjat qabul qilindi: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 11- fevraldagi “Yetim bolalar va ota-onasining qaramogidan mahrum bolgan bolalarni ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirishga oid qoshimcha chora-tadbirlar togrisida” gi PQ-4185-sonli qarori va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 30 sentyabrdagi 824-sonli qarori “Yetim bolalar va ota-ona qaramogidan mahrum bolgan bolalarni joylashtirishning muqobil shakllarini tanlash,oila institutini mustahkamlash hamda ijtimoiy yetimlikning oldini olish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari togrisida” qarorlar qabul qilingan. Ushbu maqolani yozishimdan asosiy maqsad Ijtimoiy muasasalarga joylashtirilgan bolalarning ijtimoiy psixologik xususiyatlari haqidagi organishlarimni yoritib berishdir.Psixologlar va o’qituvchilar ma’lumotlariga ko’ra, bolalar uylarida, mehribonlik uylarida, internat, boshpanalar bolaning asosiy ehtiyojlarini qondirmaydi, bu uning jismoniy va aqliy rivojlanishining buzilishiga aylanadi. Bularning barchasi bolaning identifikatsiyasini shakllantirish jarayonida salbiy oqibatlarga olib keladi.Bunday bolalar mustaqil hayotga tatbiq etilishadi, o’z oilalarida yashash, hordiq chiqarishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. P.D. Pavlek va M.Ya. Rudneva bunday bolaning portretini tashkil etishga yordam beradigan bolalar uylarida ko’tarilgan bolalarning shaxsiy xususiyatlarini ajratdi.:
Mehribonlik uylari o’quvchilarining ijtimoiy holati: ular ota-onalardan, tashvishlardan mahrum bo’lganlar, ular to’liq psixologik va hissiy qo’llab-quvvatlanmaydilar va ota-onalardan to’g’ri xulq-atvorni ko’rmaydilar. Ularning xatti-harakatlari shartli ravishda rasmiy qabul qilingan normalarga qaratilgan. Bularning barchasi ularning umumiy rivojlanishiga salbiy tasir qilmoqda.
Yetim vaota-ona qaramogisiz qolgan bolalar ko’pincha jismoniy va aqliy rivojlanishda og’riyapti, bu irsiy omillarning oqibati bo’lishi mumkin. Bunga aqlning past darajasi, nutqni rivojlantirish va umuman shaxsiy rivojlanish muammolari kiradi.
Yetim va ota-ona qaramogisiz qolgan bolalar ota-onalar mehri yoqligi tufayli, atrofdagi odamlarni ta’kidlash qobiliyati kam rivojlanmoqda. Ularda bolalar ruhiy noqulayliklarga ega bo’lishadi, ular o’zlarini keraksiz his qilishadi. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilariida tengdosh va kattalar bilan aloqa qilish ko’nikmalari sekin shakllantiriladi
Oiladan tashqarida bolalar o’zlarini tarbiyalash uchun o’zlarini qabul qilmaydilar, shuning uchun o’zlarini ijtimoiy muhitda tasdiqlash uchun ular ko’pincha kuch, tajovuzlardan foydalanadilar, ularning xatti-harakatlari ko’pincha o’ziga xosdir. Ular xatti-harakatlarning axloqiy me’yorlarini hisobga olmaydilar, ularning huquq va majburiyatlarini jamiyat uchun tushunmaydilar. Ularning hayotiy qiyinchiliklarida, asossiz bo’lmagan holatlarni yani o’zlarining ijtimoiy muhitini ayblashadi.
Ushbu toifadagi bolalarning o’z kelajagini taqdim etishi qiyin. Jamiyatdan ajratilganligi sababli, ular kelajakdagi kasbni tanlash, qarama-qarshi jinsdagi munosabatlarni tanlash, ularning oilasini yaratish va bolalarni tarbiyalashda qiyinchiliklarga olib keladi.Yetimlarni ijtimoiylashtirishda qiyinchiliklar. Sotsializatsiya jarayonida uchta vazifalar hal qilinadi: moslashish, avtomatlashtirish, shaxsiyatni faollashtirish.Ushbu vazifalarni hal qilish, qarama-qarshi va birlashtirish, sezilarli darajada tashqi va ichki omillarga bog’liq. Bolalar uyida yashash rejimi qattiq tartibga solinadi (qachon turish, o’ynash, o’rganish, yurish, uxlash, uxlash), bolaning individik xususiyatlariga yo’l qo’ymaslik.Kamdan kam hollarda, to’shakning devorlari bola o’z xohishiga ko’ra bezatilishi va shaxsiy buyumlar jadvalini shaxsiy buyumlar va mazmunga ega bo’lgan shaxsiy makon deb hisoblash mumkin. Bolalar uyidagi hayot majburiy oshkoralikni so’raydi.Bolalar uylarida bolalar turmush tarzini tashkil etish shartlari muvaffaqiyatli ijtimoiylashning tashqi qiyinchiliklarini yaratadi, bu guruh bolalar o’zlarining aqliy rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan ichki qiyinchiliklar mavjud.Xulosa qilib aytganimizda, yuqorida aytib o’tilganlar natijasida biz ijtimoiy ish sohasidagi ushbu mavzuning dolzarbligi shubhasiz degan xulosaga kelishimiz mumkin.Ijtimoiy moslashuv muammolari eng qiyin. Ularni hal qilish va muvaffaqiyatli birlashtirish uchun, mustaqil hayotda, ijtimoiy me’yorlar bilan bog’liq bo’lgan bolalarning ijtimoiy me’yorlari, ijtimoiy muhitingiz va o’zingiz bilan munosabatlarni o’zgartirishingiz kerak. Ular javobgar. Afsuski, yetimlik hissi ixtisoslashgan muassasalar bitiruvchilari o’z hayotlari davomida ixtisoslashgan muassasalararo muassasalarni tark etmaydilar, ular o’zlarining muammolari yolg’izlik, boshqalarga nisbatan nuqtai nazarga ega bo’lishiga ishonishadi.
Abdinazarov Doston
Oʻzbekiston Milliy Universiteti magistranti, Surxondaryo viloyati Kelajak liderlari klubi aʼzosi
