ANNOTATSIYA
Gender bu-ayollar va erkaklar uchun ijtimoiy jihatdan qo’llaniladigan ta’rif. Ushbu tushunchada ayol va erkaklarning biologik xususiyatlari nazarda tutilmaydi. Aksincha gender tushunchasi negizida jamiyat, jamoat va shaxsiy hayotda ayollar va erkaklarga tegishli vazifalar, funksiyalarning konsepsiyasi yotadi.
KALIT SO’ZLAR
gender tenglik, reabilitatsiya, STEM, steriotip, ayol hokimlar, resurs
Gender tushunchasi-xotin-qizlar va erkaklar o’rtasidagi munosabatlarning jamiyat hayoti va faoliyatining barcha sohalarida, shu jumladan, siyosat, iqtisodiyot, madaniyat, ta’lim hamda ilm-fan sohalarida namoyon bo’ladigan ijtimoiy jihatlarni ifodalaydi. Bundan kelib chiqadiki, gender tushunchasi faqat ayollar manfaatlarini ifodalamaydi. Balki, har ikki jins vakillarining o’z orzu va maqsadlarini, hayot sifatini oshirish uchun bir xil imkon berish kerakligini ilgari suradi. Aynan rivojlangan jamiyatning talablaridan biri bu erkak va ayol huquqlari tengligining ta’minlanishidadir. O’zbekiston Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasida birinchilardan bo’lib xotin-qizlarga erkaklar bilan teng huquqlar berilishi borasida qator tadbirlarni amalga oshirdi. 1995-yilda O’zbekiston xotin-qizlar huquqlari kamsitilishining barcha shakllariga barham berish to’g’risida kovensiyani (SEDAW) ratifikatsiya qildi. Uning qator moddalari qonunchilikka kiritildi.
Yangi taraqqiyot pallasiga yuz tutgan O’zbekistonda gender tengligi masalasi chuqur isloh etilmoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyev mamlakatimizda ayollar va erkaklar teng huquqliligi borasida bir qator qonunlarga imzo chekdi. Darhaqiqat, ayollarning huquq va imkoniyatlarini kengaytirish barqaror taraqqiyot jarayonini tezlashtirishning muhim omillaridan biri sanaladi. BMT tomonidan 2000-yilda butun xalqaro hamjamiyat bilan birgalikda gender tengligi konsepsiyasi inson faoliyatining asosiy tamoyillaridan biri sifatida qabul qilinishi natijasida mazkur yo’nalishda bir qator ijobiy o’zgarishlarga erishildi. O’zbekistonda esa oxirgi 5 yilda ayollarni ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sohalardagi mavqeyini kuchaytirish borasida sezilarli qadamlar tashlandi. Xususan, O’zbekistonda xotin-qizlar huquqlarini taminlash va himoya qilishning huquqiy asoslarini yanada takomillashtirish maqsadida 2019-yil sentyabr oyida Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar kafolatlari to’g’risidagi , Xotin-qizlarni tazyiq va zoravonlikdan himoya qilish to’g’risidagi Qonunlar qabul qilindi. Bundan tashqari, mehnatga oid huquqlarning kafolatlari va qo’llab-quvvatlashni yanada kuchaytirish, uydagi zo’ravonlik qurbonlariga yordam berish maqsadida Zo’rlik ishlatishdan jabr ko’rgan shaxslarni reabilitatsiya qilish va moslashtirish hamda o’z joniga qasd qilishning oldini olish respublika markazi va Xotin-qizlar tadbirkorligi markazi, Hukumat huzuridagi Oila ilmiy-amaliy tadqiqot markazi kabi yangi tuzilmalar tashkil topdi. Barqaror rivojlanishning Beshinchi maqsadini amalga oshirish doirasida “Gender tenglikni ta’minlash hamda barcha xotin-qizlarning huquq va imkoniyatlarini kengaytirish” ga oid to’qqizta vazifa ishlab chiqildi. 2020-yil oktabrda “Gender tenglik faoli” milliy tanlovi e’lon qilindi. Shuningdek, xotin-qizlarning gender kamsitilishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida O’zbekiston Respublikasida Gender tenglikni ta’minlash masalalari bo’yicha komissiya tashkil etildi. Mazkur yangi tashkil etilgan barcha institutsional mexanizmlar O’zbekiston Xotin-qizlar qo’mitasi bilan birgalikda BMT Konvensiyasiga muvofiq ayollar huquqlari, gender tengligi va xotin-qizlarga nisbatan kamsitishlarga barham berishning yagona yaxlit mexanizm paydo etishga asos bo’ldi. Ayniqsa, Xotin-qizlarni tazyiq va zo’ravonlikdan himoya qilish to’grisidagi Qonunning qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb etdi. Ushbu Qonun ko’p yillik muhokamalardan so’ng qabul qilindi. Qonun oiladagi zo’ravonlik qurbonlariga yordam berish, ularga boshpanalar ajratish, ishonch telefonlari va nafaqat jismoniy zo’ravonlik, balki psixologik yoki iqtisodiy jinoyatlar bo’yicha majburiy javobgarlikka tortish orqali ayollarni himoya qilish uchun asosdir. Bunday choralar, xususan, BMTning inson huquqlari boyicha idoralari tomonidan uzoq vaqt davomida tavsiya qilib kelingan. Gender siyosatining monitoringi va samaradorligini baholash sohasida www.gender.stat.uz saytida qo’shimcha 54 ta gender korsatkichlarini kiritish orqali muhim o’zgarishlar ro’y berdi. Bu sa’y-harakatlarga qo’shimcha ravishda, biznes inkubatorlari bilan bir qatorda, ayollarni talim va fan sohasida ragbatlantirish, shuningdek, STEM (Fan, texnologiya, muhandislik, matematika) laboratoriyalar yaratish orqali ularni tabiiy va texnik fanlar sohasiga jalb qilish choralarini ko’rish zarur. Bu, o’z navbatida, ayollarning bandligini, zamonaviy mehnat bozorida raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. Ayni paytda BMTning O’zbekistondagi agentliklari o’rtasidagi hamkorlik doirasida gender masalalari boyicha maxsus guruh faoliyati yo’lga qoyilgan bolib, uning tarkibiga BMTning deyarli barcha agentliklari vakillari kiritilgan. Bundan tashqari, konferensiya, videorolik, O’zbekiston Xotin-qizlar qo’mitasi qoshidagi yuridik klinika, ijtimoiy tarmoqlar kabi turli formatlarda ayollar muammolari to’g’risida xabardorlikni oshirish bo’yicha ko’plab tadbirlar davomli tarzda tashkil etilmoqda. Bu borada Taraqqiyot strategiyasi markazi va boshqa nodavlat tashkilotlar bilan ham faol hamkorlikda ish olib borilmoqda.
Prezident Shavkat Mirziyoyev 2019-yil iyun oyida Oliy Majlis Senatidagi nutqida shunday deydi: Meni kishilarimizning ongida paydo bo’lgan stereotip ko’p o’ylantiradi. Odatda biz ayolni avvalambor ona, oila qo’rg’onining qo’riqchisi sifatida hurmat qilamiz. Bu, shubhasiz, to’g’ri. Ammo bugun har bir ayol oddiy kuzatuvchi emas, balki mamlakatda amalga oshirilayotgan demokratik o’zgarishlarning faol va tashabbuskor ishtirokchisi ham bo’lishi kerak. Senatning ushbu yig’lishida Prezidentning taklifiga binoan, mamlakat tarixida ilk bor Senat raisligiga ayol kishi Tanzila Norboyeva saylandi. Ma’lumki, T.Norboyeva bu kunga qadar O’zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o’rinbosari, O’zbekiston Xotin-qizlar qo’mitasi raisi bo’lib ishlagan. Fikrimizning davomi sifatida yurtimizning ko’pgina hududlarida ayol hokimlar faoliyat yuritayotganini ham keltirib o’tishimiz mumkin. 2020-yilning mart oyi holatiga ko’ra, O‘zbekistonda 170 nafar tuman va 25 nafar (viloyat va respublika bo‘ysinuvidagi) shahar hokimi orasida faqat 6 nafar ayol ish boshlagan. 2020-yilning 20- yanvar kuni o‘tgan Senatning birinchi yalpi majlisida nutq qilgan prezident Shavkat Mirziyoyev tuman hokimi lavozimiga ayollarni qidirayotgani, munosib nomzodlarni amalda sinab ko‘rishi haqida aytgandi.«Nima uchun? Ayollarimiz muammolarni chuqurroq bilishi, fidoyiligi, kuchli mas’uliyat tuyg‘usi, mehnatsevarligi bilan barchaga o‘rnak bo‘la oladi deb takror-takror aytmoqchiman», — deya ta’kidlagandi davlat rahbari. Shundan bir oy o‘tmay amaldagi prezident davrida ilk ayol-hokim — Dilfuza Uralova Sirdaryoning Boyovut tumaniga rahbar etib tayinlandi. Shundan so‘ng Buxoroning Olot tumaniga Nargiza Ne’matova, Andijonning Bo‘ston tumaniga Sadbarxon Mamitova, Qashqadaryoning Qarshi tumaniga Maqsuda Mustafoyeva, Namanganning To‘raqo‘rg‘on tumaniga Zulayho Mahkamova va Samarqandning Kattaqo‘rg‘on tumaniga Gavhar Alimova hokim etib tayinlandi.Davlat va jamiyat boshqaruvida hukumatning bunday o’zgarishlarga qo’l urishi gender tengligiga intilishning boshqacha ifodasi demakdir.
Mamlakatda gender tenglikni ta’minlash va ayollarning ijtimoiy turmush sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan qonunlarning ahamiyati e’tiborga molikdir. Bu borada qabul qilingan normativ-huquqqiy hujjatlar ro’yxatini keltirib o’tamiz:
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 7-martdagi “Xotin-qizlarning mehnat turlari kafolatlarini yanada kuchaytirish va tadbirkorlik faoliyatini qo’llab quvvatlashga oid chora-tadbirlar to’g’risidagi qarori
2. O’zbekiston Respublikasining Xotin-qizlarni tazyiq va zo’ravonlikdan himoya qilish to’g’risidagi qonuni
3. O’zbekiston Respublikasining xotin-qizlar va erkaklar uchun teng imkoniyatlar kafolatlari to’g’risidagi qonuni
4. O’zbekiston Respublikasi 30-martdagi Normativ-huquqiy hujjatlar va ularning loyihalarini gender-huquqiy ekspertizadan o’tkazish tartibi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida 192-son qarori
5. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 23-iyundagi Oliy ta’lim muassasalariga qo’shimcha davlat granti asosidagi qabul ko’rsatkichlari doirasida xotin-qizlarga tanlovda ishtirok etish uchun tavsiyanoma berish va ularni o’qishga qabul qilishni tashkil etish tartibi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqidagi 402-sonli qarori
6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Xotin-qizlarni tazyiq va zo’ravonlikdan himoya qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi 2020-yil 4-yanvardagi 4-son qarori
7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 20-noyabrdagi Xotin-qizlarni ish bilan ta’minlash, ular o’rtasida tadbirkorlikni rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi 919-son qarori
8. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 12-apreldagi Og’ir ijtimoiy vaziyatga tushib qolgan Xotin-qizlarga , nogironligi bo’lgan, kam ta’minlangan, farzandlarini to’liqsiz oilada tarbiyalayotgan va uy-joy sharoitini yaxshilashga muhtoj onalarga arzon uy-joylar berish tartibi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqidagi 285-son qarori.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, jinslar tengligi bu zamonaviy xususiyat bo’lmay u hamma vaqt, hamma davrlarda ham davom etgan. Bugungi kunga kelib gender jarayonlarning bosh masalasi insonning o’zini namoyon etishi bilan belgilanadi. Bu degani o’z turmush darajasini yaxshilash, ehtiyojlarini qondirish uchun o’zidagi barcha imkoniyat(resurs) , qobiliyat va iste’dodini imkon darajada namoyon etishidir. Jamiyatda gender munosabatlarining ijtimoiy tashkil etilganligini tan olish, qaror topgan hokimiyat munosabatlarini ham qayta tashkil etish va gender tenglikka asoslangan ijtimoiy tartibni qaror toptirishga umid borligini anglatadi. Buyuk kelajak sari odimlayotgan O’zbekistonda gender ta’limoti va amaliyoti barcha huquqiy asoslarga egadir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Inson rivojlanishi to’g’risida ma’ruza. O’zbekiston 1999. Toshkent
2.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil iyun oyidagi nutqidan.
3. www.gazeta.uz
4. https://www..lex.uz
5.Social construction of gender/Ed. by J.Lorber, S.Farel London Sage Publications,1981
Mirzayeva Madina Mutalib qizi
O’zbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universiteti 2-bosqich magistranti
